NIEVES FARIZA ALONSO, SEMPRE ADIANTE

O 17 de xaneiro de 1911 nace en Cambados –onde o seu pai estaba destinado como garda civil- unha muller excepcional, Nieves Fariza Alonso. Filla de Teodora Alonso Ríos, irmá de Antón, pertence a unha familia republicana e galeguista con orixe en Silleda. A súa vida trascorre entre A Estrada, onde comeza a exercer como docente en 1933, Celanova e Ourense.

Mestra comprometida co ideal laico e igualitario da II República foi perseguida nos días posteriores ao golpe militar de xullo de 1936. Consegue fuxir da cadea e da morte á que a condenaran os falanxistas de Celanova e refúxiase na Estrada, na casa da súa nai. Foi depurada, desterrada en Burgos e finalmente encarcerada en Ourense. Grazas á coraxe da súa filla e o apoio do avogado Luís Pérez Cóleman consegue librarse do cárcere e pon en marcha –asociada con Pérez Cóleman- o Consultorio Xurídico Social “Adelante”, unha xestoría para tramitar demandas das viúvas dos operarios do ferrocarril falecidos pola silicose (“mal da vía”). Tamén xestionan con éxito compensacións económicas polos despramentos dos obreiros ao lugar de traballo.

Muller combativa, a súa vida foi unha loita constante contra un tempo de inxustizas e de falta de liberdade. A súa consigna vital foi a mesma que lle daba nome á empresa “Adiante”. Recuperou a súa praza como mestra e ao mesmo tempo, por libre, fixo as carreiras de Graduado Social e Dereito. Pouco a pouco a empresa abriu delegacións en Vigo, nas minas do Fontao, León e Asturias, onde se especializou na defensa laboral e xurídica dos mineiros.

Morreu en Ourense no ano 1975 deixando un xigantesco ronsel de coraxe, loita e compromiso.

Anuncio en El Emigrado, A Estrada 1933

El Pueblo Gallego, 1933

Fontes:

Prensa histórica
Entrevistas a José Emilio Martínez Fariza, fillo de Nieves Fariza
Rafael Cid: Carrilanos. Os túneles dun tempo, Xerais, 2005
Elena de Jesús Rodriguez: "Nieves Fariza", en Álbum de Mulleres
Elena de Jesús Rodríguez: Nieves Farza Alonso. Unha loita solitaria nun mundo de homes, concello de Ourense, 

Agora están con nós

O das mulleres ten que quedar escrito para a historia... Interésame que quede o das mulleres, porque o dos homes escribiuse sempre

Testemuño de Trinidad Gallego, loitadora antifranquista, no documental Las sin sombrero

I

En Galiza, a partir do 20 de xullo de 1936, non había moito lugar para o heroísmo. E aínda así houbo heroísmo e coraxe e afouteza en moitos homes e mulleres que se enfrontaron ao fascismo, uns coas armas e os ideais, e outros coa razón das súas conviccións irrenunciábeis. A maioría enchen aínda tumbas anónimas nos cemiterios, nas gavias, nas rías de Galiza. A maioría son mortos sen nome e sen tumba, asasinados de hemorraxia interna, sepultados no inmenso cemiterio do esquecemento.

Castelao: - Cobardes! Asasinos!

Quero falarvos dese pasado que reclama xustiza. Quero contar a dor mais tamén a coraxe e o heroísmo. Quero escribir a historia do terror e tamén a crónica da resistencia e da solidariedade. Quero falarvos das mulleres, porque o delas non pode quedar no esquecemento. Ten que quedar escrito para a historia.

Mulleres rebeldes e pioneiras, que romperon moldes e combateron por causas xustas. Mulleres inconformistas, sometidas a castigos e vexacións, tatuadas e violadas. Mulleres rapadas, obrigadas a desfilar polas rúas despois de facerlles beber aceite de ricino. Obrigadas a cantar cancións fascistas, a berrar Arriba España, entre bágoas e vómitos e as burlas dos torturadores. Mulleres comprometidas coa República e a liberdade, e tamén nais, esposas, irmás... aldraxadas e violadas. Recluídas durante corenta anos no xigantesco campo de concentración en que se convertiu o franquismo. O campo de exterminio da igualdade, dos dereitos humanos, da liberdade sexual, da escola transformadora, da democracia..., un tempo de cadeas cuxa pegada aínda pervive hoxe. Mulleres soterradas no silencio da historia, desaparecidas no amargo baleiro da historia oficial e nas catacumbas da memoria. Mulleres ninguneadas, anuladas, invisibilizadas, excluídas e que retornan cargadas co seu pesado fardel de dor e de loita e de amor.

Quixeron facelas desaparecer do mundo e da historia, mais agora están con nós e con nós fican para sempre.

Memoria e compromiso

Este libro é unha compilación dos artigos publicados no blog Non des a esquecemento ao longo de case tres anos, desde comezos de 2014 a setembro de 2016. Mais sobre todo é a resposta a unha necesidade vital: a procura da verdade e da xustiza arredor das vítimas da represión franquista en Galiza, a vontade de contar o que pasou nun relato emocional, subxectivo, belixerante, impregnado da memoria oral, receoso dos informes oficiais e afastado tamén da neutralidade e da distancia de moitos estudos académicos.

Porque a crónica de acontecementos como os que aquí se relatan só ten sentido se forma parte dunha arela ética e política fundamental: a da reivindicación dos ideais e valores polos que loitaron e foron perseguidas tantas persoas ao longo de décadas; a militancia na causa da liberdade, da xustiza social, da igualdade; o compromiso por construír unha Galiza dona de si, próspera, solidaria, respectada. Esa é a mellor maneira de rescatalos do silencio das gavias e dos cemiterios; a victoria última contra a inxustiza, o terror e a mentira do franquismo; a verdadeira e definitiva homenaxe despois da amnesia e a amnistía decretadas na transición e no tempo que veu despois.

Fragmento do Epílogo do libro Non des a esquecemento

JUAN LAGO, SOBREVIVENTE DE MAUTHAUSEN

Juan Lago, veciño de Paredes, sobreviviu á fame e ao frío e á intemperie dos campos de refuxiados en que os franceses recluíron os loitadores pola liberdade. Levaba con el, prendido na pel, o instinto de supervivencia. Amaba a vida e a liberdade e a xustiza e non ía renunciar, non ía deixar de loitar.

Juan Lago, á esquerda con gorra,
no campo de concentración de Ebensee

Por iso, para sobrevivir e para loitar, acabou enrolándose como tenente no exército francés. Para el era a maneira natural de proseguir a batalla contra o fascismo que iniciara nas trincheiras do Ebro. Trasladado á fronte de guerra no norte de Francia, foi feito prisioneiro polos alemáns e conducido ao campo de concentración de Mauthausen, onde estivo preso entre decembro de 1940 e maio de 1945. Para sobrevivir naquel inferno declarou que era perruqueiro e mudou a súa identidade pola dun compañeiro morto, o cubano Alberto Sánchez Martínez. A finais do ano 1943 foi trasladado a Ebensee, un kommando ou campo satélite de Mauthausen no que viviu dous anos de extrema dureza e viu morrer a centos de compañeiros. Entre novembro de 1943 e maio de 1945 morreron 8.745 persoas a consecuencia da fame, do frío, da tortura e dos durísimos traballos de construción de túneis para a fabricación de armamento militar.

Coa liberación do campo en maio de 1945, Juan Lago foi atendido pola Cruz Vermella (pesaba 37 quilos) e trasladado a París, onde se aloxou no Hotel Lutetia. Máis tarde foi trasladado a un cuartel do exército francés, convertido en fogar de convalecencia, o Fort de Champigny, preto de París.

Fronte ao cuartel vivía un emigrante de Murcia que se chamaba Andrés Campos, casado coa alsaciana Marthe Frieda Schmidt. De ideas anarquistas, Campos comezou a confraternizar cos españois e invitounos a comer. Alí contaban historias terríbeis, relatos incríbeis do horror e da senrazón, da derrota da humanidade en que se converteran os campos de concentración nazis.

Para afastar os fantasmas, para axotar o medo e o insomnio, Campos tocaba a guitarra e cantaba cancións españolas. E discutía sobre política en noites interminábeis con aqueles mozos de ideas comunistas. Creou así unha casa refuxio, un novo fogar cálido e protector para aqueles sobreviventes, para aqueles combatentes, para aqueles heroes exhaustos e cheos de coraxe. Rebosantes de paixón e de arelas de vivir unha nova vida.

E foi así como a súa filla Germaine, á que os españois chamaban Carmen, se namorou daquel mozo de Paredes. Visitábao no cuartel e ensináballe a falar francés. E Juan aprendíalle o castelán que o seu pai non lle transmitira. E Germaine axudouno a preparar os exames de mecánica e conseguiu un emprego nunha fábrica e casaron en 1948 e foron vivir a Puteax, moi preto de París. E Juan Lago escribiu unha canción na que conta a súa historia de amor. E en agosto de 1950 naceu unha nena á que chamaron Vivianne. E viviron tempos de felicidade e alegría.

Mais Juan Lago sentía saudade da súa terra, da súa familia. Nin sequera puido enviar noticias ao seu irmán Ramón porque tiña medo de que sufrise represalias. E cando pasaron dez anos sen novas del, en Vilaboa celebraron unha misa na súa memoria.

Daquela, Juan escribiu unha carta con nome falso, mais con detalles e lembranzas que só el podía coñecer. Foi así como Ramón primeiro e todo Paredes e Vilaboa despois, souberon que Juan sobrevivira á guerra, e que casara e que vivía feliz en Francia. E nos anos 60 Ramón fixo a viaxe en tren até a estación de Austerlitz e alí estaba agardando o seu irmán ao que non vía desde facía máis de vintecinco anos. E déronse un abrazo interminábel, cheo de emoción e de bágoas e de felicidade.

Tempo despois Juan Lago voltou a Galiza, a Paredes, ao Souto. E cada mes de agosto voltaba a compartir días de festa e lembranzas e alegría coa súa familia. E cando morreu, quixo voltar definitivamente á casa, á terra, á orixe. As súas cinzas non repousan no cemiterio de Vilaboa, foron depositadas polo seu irmán Ramón no cemiterio de Cedeira, en Redondela, no panteón familiar. 

Unha imaxe para a historia

O 15 de xullo de 1936, unha delegación do comité galego pro estatuto, da que formaban parte entre outras persoas Bibiano Fernández Osorio Tafall, José López Bouza, presidente da Deputación da Coruña, Ánxel Casal, alcalde de Santiago e vicepresidente da Deputación da Coruña, Daniel Castelao, e Arturo Cuadrado fai entrega nas Cortes do texto do estatuto aprobado maioritariamente no plebiscito do 28 de xuño.

María Miramontes entre López Bouza e Ánxel Casal

Dous días despois prodúcese o levantamento militar fascista que tronza as arelas de autogoberno do pobo galego. Galiza fica en poder dos militares rebeldes a partir do dia 20 de xullo, e a maior parte dos integrantes da delegación pagan un alto prezo: o asasinato, o cárcere, o exilio. Casal e López Bouza foron asasinados o 19 e o 30 de agosto de 1936. Tafall, Castelao e Cuadrado salvaron a vida porque permaneceron en Madrid, defenderon a República coas armas, as letras e as ideas até o último intre e permaneron fieis a Galiza cada un dos días do exilio que comezou en 1939.

Na imaxe só aparece unha muller, María Miramontes. A compañeira de Casal, a muller que teceu unha patria coas súas mans de costureira. A integrante das Irmandades da Fala, a mecenas das Escolas do Ensiño Galego e da Editorial Nós, a militante do Partido Galeguista e da causa do Estatuto.

A Ánxel Casal sacárono do cárcere de Santiago unha noite de agosto e o seu corpo acribillado apareceu nunha curva en Cacheiras, no concello de Teo. Para María Miramontes comezou daquela o tempo da dor, da ausencia, da soidade. O saqueo da imprenta e da editorial Nós, as multas, o expolio da empresa familiar e a obriga de facer fronte as débedas. Tragando as bágoas da humillación e da derrota, saiu adiante coa súa sona de costureira e seguiu tecendo para facerlle fronte ao terror. Até que non puido soportar máis vivir naquel cárcere e en decembro de 1936 colleu un barco en Lisboa cara a un exilio do que nunca máis volveu.

Levou con ela unha maleta chea de amor, una maleta cargada de dor. Ateigada de dignidade e de coraxe, de afouteza e de rábia. E cada un dos días que lle quedaban por vivir, até o 17 de setembro de 1964, cumpriu a promesa que fixera ante o corpo sen vida do seu home: nunca deixar de lembrar, nunca deixar de amar a súa patria, nunca deixar de tecer soños de liberdade. María Miramontes, tecedeira do alén

RONSEL FECUNDO DE AMPARO ALVAJAR

Naceu no berce da Coruña republicana e galeguista o 8 de agosto de 1916. A filla de César Alvajar e Amparo López Jean, a irmá de Javier, María Teresa e Ana María, asombrou moi cedo a contorna polo seu talento, a súa coraxe e a súa beleza. Pola súa maneira desafiante de estar no mundo, de sobardar as normas, de ultrapasar os límites, de procurar o risco e a rebeldía. Tamén naquela casa de ideas avanzadas en que nacera e que lle quedaba pequena no seu molde conservador e burgués: a casa da mestra feminista e galeguista Amparo López Jean, a casa do político republicano e masón César Alvajar. E foi así como comezou a súa procura da vida.

A vida nova como alumna brillante no instituto, intérprete virtuosa e inconstante ao piano, campiona de natación e de remo na praia do Parrote. Unha vida feliz que se prolongou en Madrid na primavera do 36, no gabinete de Casares Quiroga, nos servizos de información da República onde compilaba notas e informes sobre a conspiración militar. Aquel foi tamén o tempo dos amores, e do amor co poeta Arturo Cuadrado, que naceu xa no Madrid asediado polo fascismo. Porque Arturo chegara á capital a mediados de xullo como integrante da Comisión do Estatuto e renunciara a voltar a Galiza, que xa estaba en poder dos militares sublevados.

Mais a fenda da guerra atravesou aquel tempo feliz. Comezou outra vida marcada pola fuxida, a separación, a fractura familiar. A supervivencia e a necesidade. A esperanza e a anguria. E un fado tráxico que lle foi poñendo probas que superar: a Valencia dos bombardeos en que casou con Arturo; a Barcelona resistente na que a súa nai, Amparo López Jean, combatía na trincheira do grupo de mulleres galeguistas e do comité executivo do Partido Galeguista e do comité de axuda aos soldados galegos; a travesía dos Pireneos naquelas interminábeis columnas da derrota, o desamparo do campo de concentración, a morte en Tolousse de Silvia, a filla de cinco meses que non puidera superar a friaxe daquel inverno e daquel exilio.
Logo chegou a partida no Massilia desde Burdeos, na mesma travesía que fixeron Elpidio e Rosina e as súas fillas Rosina e Mariví, e o comezo dunha nova vida en Buenos Aires, coa man amiga de Luís Seoane abrindo portas, imaxinando e facendo realidade soños na edición, na arte, no teatro, na comunicación, na política. E porque Amparo sempre quixo vivir a súa propia vida, dedicouse en corpo e alma ás que serían dúas das grandes paixóns da súa vida, a tradución e o teatro.

Mais aquel era un tempo de fendas, de fracturas. E pesáballe a separación de Galiza, a anguria polas penalidades da familia, dividida entre A Coruña na que ficara agochado o seu irmán Javier e o exilio francés no que sobrevivían os seus pais e as súas irmás. Até que chegou a nova da morte en Moutauban, o 12 de novembro de 1942, da súa nai, de Amparo López Jean, a muller valente que dirixiu a Agrupación Republicana Feminina da Coruña e que se mantivo fiel a Galiza e á República até o último alento.

Malia os golpes da vida, Amparo Alvajar seguiu facendo o seu propio camiño. E chegou a separación de Arturo e un novo matrimonio onde foi feliz por breve tempo. E a partida de Arxentina en 1955 na procura de novos horizontes. Primeiro en Nova York como tradutora da ONU. E logo a volta a Europa, a París e a Xenebra, como tradutora do Correo da Unesco e da Organización Internacional do Traballo. E o reecontro de todos os irmáns, por primeira vez desde a primavera do 36, canda a morte do seu pai, César Alvajar, no ano 1965 en París.
E ela seguiu vivindo a súa vida, chea de paixón e de novas procuras. Foi unha prestixiosa tradutora e unha infatigábel animadora de proxectos teatrais. A súa correspondencia daqueles anos deixa ver toda a paixón e toda a dor que a rodeaba. A da perda. A da separación da Terra e das persoas queridas. A da enfermidade. O remedio imposíbel do alcool. As horas interminábeis de traballo. O desacougo que non a abandonou nunca.

Nunca quixo voltar. Nos últimos anos, cando tiña unha boa posición económica como xubilada, mercou unha casa en Monçao, para estar preto de Galiza, á que segundo ela a unía un sentimento vexetal. Máis nunca volveu. Viviu alí a amargura dos últimos anos, a soidade, as decepcións que chegaron coa transición. E morreu alí o 17 de abril de 1998 e alí ficou para sempre o seu ronsel fecundo, a súa estela de luz, de dignidade, de coraxe e de dor.

A GALIZA QUE PUIDO SER E A GALIZA DO PORVIR

 

A nao do futuro galego en que nos embarcou o noso amor á Terra, empulada polo noso fervo patriótico e pola nosa firme decisión, chegará felizmente pese a todalas treboadas. Chegará porque rema con ela a nosa espranza, inzan as súas velas os nosos azos redobrados a cada dificultade e vai de timonel a nosa fe consciente do seu deber

Alexandre Bóveda

 

O 28 de abril de 1936 constitúese en Vigo unha sociedade mercantil destinada á elaboración de produtos farmacéuticos, o Instituto Bioquímico Miguel Servet. O promotor desta iniciativa científica e empresarial foi o médico Ramón Obella, militante do Partido Galeguista. Entre os socios fundadores figura Alexandre Bóveda, o mozo que con 26 anos funda e dirixe a caixa de aforros de Pontevedra e con 28 o Partido Galeguista.

O Instituto Miguel Servet é, como Alexandre, un símbolo da Galiza que puido ser. Da Galiza que estaba nacendo na primavera do 36. Froito do pulo transformador daquel tempo de esperanza, o tempo das utopías e dos soños. O tempo dos proxectos e das realizacións. O tempo das Irmandades, do Seminario de Estudos Galegos, do Partido Galeguista. Forza de tracción e de transformación, vangarda da Galiza que puido ser.

Despois de xullo do 36, Ramón Obella foxe a Portugal e crea a empresa Zeltia, que se convertíria cos anos, desde aquí, nun emporio farmacéutico internacional, innovador e punteiro, con selos e patentes que xeraron riqueza e salvaron vidas... Hoxe Zeltia xa non é unha empresa galega mais a súa historia ten tamén moito que ver coa Galiza que puido ser.

O Instituto Miguel Servet e Zeltia son froitos da paixón dunha xeración que cría no potencial de Galiza, que imaxinou o futuro e fixo realidade os soños. Ata onde lles deixaron

Porque o fascismo destruiu grande parte daqueles anceios tranformadores. Asasinou as arelas de modernidade e de xustiza, de traballo e prosperidade que levaban no corazón Alexandre Bóveda e Victor Casas, Ánxel Casal e Xohan Carballeira. Cando Galiza se miraba no espello das nacións máis avanzadas de Europa.

Hoxe é un día de lembranza desa Galiza Mártir, masacrada nas cunetas, encerrada nos cárceres, enterrada nos sotos; recluida nos recintos da loucura e do pesadelo; perseguida con saña. É un día de recordo dos homes e mulleres desaparecidos no silencio da Historia oficial.

É día de Memoria, porque non se pode erguer un país sobre o esquecemento, sobre a ocultación do pasado. Sobre a derrota da humanidade e da democracia. Non se pode erguer nada novo sobre a ruína moral, sobre o ermo ético, sobre o sometemento, sobre o olvido.

Milleiros de persoas asasinadas por defenderen a democracia e a liberdade agardan en gavias e tumbas anónimas, e no fondo das rías, que se faga xustiza. Que se saiba a Verdade. E milleiros de homes e mulleres anónimos, condenados no silencio do franquismo e no esquecemento da monarquía parlamentaria, agardan que a historia os faga visíbeis.

Hoxe é un día de Memoria e de Orgullo. De celebración da Galiza resistente, da Galiza combatente. De lembrar que nos deixaron un inxente legado. A herdanza da dignidade e da xenerosidade. Da loita e da coraxe. Da resistencia e da rabia. Da dor e do amor.

Que nos deixaron un país por construir, unha avinza de soños e de esperanza, anceios de xustiza e prosperidade, a Galiza que estaba nacendo, a que puido ser.

Hoxe é tempo de soñar e de crear. De construir un país novo, avanzado, moderno, igualitario. A terra da xustiza social, da solidariedade e da equidade.

María Miramontes

É tempo de mudar o rumbo, de trazar o plano da Galiza do porvir, como querían eles, Alexandre e Amalia. E Victor Casas. E Casal. E María Miramontes, a muller que teceu unha patria coas súas mans de costureira. E as mulleres das Irmandades, as do tempo adverso.

Esa é a mellor homenaxe. Un programa político ambicioso, que poña a Galiza no mapa, entre as nacións máis avanzadas de Europa. Construír ese horizonte de esperanza e de futuro é a razón de ser do nacionalismo, e esa vai seguir sendo a nosa tarefa. Porque non estamos derrotados nin vencidos. Nin vencidos nin vendidos. Estamos en pé, dispostos, preparadas para a loita.

Preparadas para o combate de erguer un pais de terras fértiles, de rías limpas e produtivas. De montes ben xestionados, con diversidade de usos, con vida, protexidos da rapina, do expolio, do lume, da peste do eucalito e de ENCE. 

Un país a pleno rendimento. Con asteleiros coas gradas cheas. Construindo barcos no canto de desfacelos a base de subvencións europeas.

Un pais con banco de terras e banca propia, pública, comprometida co tecido produtivo, a innovación e o desenvolvemento.

Un país coa enerxía do vento e do talento. Da afouteza e da coraxe. Da investigación, do coñecemento, da innovación. A patria da xenómica, da biomedicina, da enxeñaría espacial, da acuicultura... Da ciencia e da conciencia da que naceron Zeltia e mil empresas máis.

Un país que non se rende, que mira lonxe, que quere ser protagonista do seu futuro.

Unha Galiza capaz, valente, ambiciosa, dona de si, coas ás ceibes para voar.

Unha nación como espazo da convivencia e da xustiza, da equidade, do benestar. Da vida digna. Porque non hai mellor política social que a que aposta por poñer o país a producir, por desenvolver todo o seu potencial, por crear riqueza e emprego de calidade e por garantir desde o público servizos e dereitos para toda a poboación.

Un país grande, que non cabe no marco estreito das normas legais. As nosas arelas de transformación, progreso e benestar para Galiza non caben nin no legalismo constitucional  nin no autonomismo sano y bien entendido que santifican outras forzas políticas que se din de esquerdas.

Esta constitución, por certo, é a norma que impón os dogmas do capitalismo depredador: o teito de gasto e o déficit cero, unha modificación acordada polo PP e PSOE, que consagra a política de perda de dereitos e de destrución do público.

Porque ese marco legal é un corsé, un molde ríxido que impide o pleno desenvolvemento das nosas capacidades e potencialidades. Aspiramos a construir un novo marco político, no que Galiza teña un estatus diferente, no que gañe cotas de autogoberno e de capacidade para xestionar os seus recursos en beneficio da maioría.

Reividicamos hoxe esa nación valente, ambiciosa, rebelde, rabuda. Porque non é tempo de mansedume, de resignación, de submisión. É unha época de grandes desafíos que reclama altura de miras, coraxe, risco, atrevemento. E sobre todo orgullo e confianza en nós.

É tempo de soñar e de crear. De mirar atrás para chegar máis lonxe. De construir a Galiza do porvir coa semente da Galiza que puido ser.