PARA UN MAPA DE AUSENCIAS

Chora, chora, que aínda che queda moito que chorar

(Palabras da muller do falanxista Manuel Palmeiro a Carmen, a muller de Manuel Pérez Curra, cando foi rapada por non desvelar o agocho do seu home)

 

Non sei como puiden vivir sen saber nada do que pasou aquí, nun lugar tan pequeno. Na parroquia de Vilaboa. No territorio que vai desde o alto do Souto, en Paredes, até Cavadachán e Postemirón. E despois polas Bancas de Casó, a Regaduxa e a Punta do Cabalo até o Lazareto, no medio da ría.

Son as marcas dun mapa de ausencias. Nomes que retornan, despois dun silencio de décadas. Sinto a necesidade de pronuncialos, para que volvan da súa derrota, da súa morte, da súa dor, de todas as inxustizas que viviron. É tarde quizais para eles, mais é urxente para nós, para o noso orgullo e para a nosa dignidade. É urxente abrir a fenda, cavar na memoria proscrita, impugnar as mentiras gardadas nos arquivos, escoitar as voces que levan tanto tempo agardando para encher de nomes o mapa baleiro. O cartafol dos ausentes.

De don Luciano del Río, o mestre de Paredes nos tempos da República, perseguido no verán do 36, depurado e sancionado, e que se negou a aceptar o desterro e a miseria da escola franquista e acabou poñendo aulas nunha academia na praza da Ferraría.

De dona Victoria Martínez, a mestra castellana da escola do Toural, que seica sabía escribir a máquina e participaba en actividades políticas con don Ramón Arines, o xefe da estación de Figueirido, e por iso foi tamén expulsada temporalmente do seu traballo.

E Faustino García Puga, que se escondeu en Paredes con Edelmiro Dios, o do ferreiro do Pino. Foron buscalos os cívicos –os matarifes do criminal de guerra Victor Lis- e deron con eles en San Adrián. Torturáronos salvaxemente na cuartel do Campo da Feira, en Pontevedra. Faustino conseguiu salvarse, pola mediación dun familiar. A Edelmiro Dios seica o obrigaron a cavar a propia tumba, asasinárono e mutilárono salvaxemente. http://anosdomedo.blogspot.com.es/2008/09/edelmiro-dios-vzquez.html

Para salvarlle a vida, a Faustino alistárono no exército franquista. Mais non puido soportar moito tempo aquela ignominia e pasou para as fileiras da República. No ano 39 fuxiu a Francia e desde alí no Winnipeg a Chile, e foi así como se foi agrandando o mapa dos ausentes.

No ano 48 tamén chegou a Chile Antonio Vidal Vilas, veciño de Paredes. Daquela xa era sogro de Faustino García, que casara coa súa filla Maruja Vidal Araújo. Foi despois de quedar viúvo da irmá de Antonio, Alba Vidal Vilas, con quen tivera un fillo que se chamou coma el, Tinucho.

A historia de Antonio Vidal Vilas, Antonio de Rogelio, resume a coraxe a a traxedia que se viviu en Paredes. É a crónica da loita, do compromiso, da supervivencia. E tamén da sorte e das casas refuxio, das mans protectoras. Antonio era segundo tenente de alcalde do Concello de Vigo en xullo do 36. Din que se salvou do paredón de fusilamento porque o levaron até Paredes nun bocoi. Estivo agochado case tres anos nun recanto escuro e humido, debaixo da cociña, separado por un muro da taberna familiar. Separado por un muro da luz do mundo, se se pode chamar a aquilo luz.

Na primavera do 39 Antonio Vidal entregouse ao gobernador Gómez Cantos. Foi todo unha trampa, díxome T., coa lucidez e a teimosía dos seus 90 anos. Mais Antonio tiña amizades –mans protectoras- e librouse do cárcere a cambio dun expediente de responsabilidades políticas que non se chegou a resolver e un desterro a Coruña. En 1940 reside na cidade herculina, onde traballa como xerente da fábrica de dominós e dados ALGALIT, situada na Avda de Viscaia, 2 e 4.

Mais Antonio Vidal non esqueceu os seus ideais socialistas e participou na reorganización do partido, aproveitando as redes comerciais da fábrica como tapadeira. En agosto de 1945 foi detido por policías da Brigada Político Social de Madrid, acusado de “actividades clandestinas de tipo socialista”. Foi condenado a seis meses de cárcere.

Unha vez que saiu da prisión, seguiu participando en actividades de loita clandestina contra o franquismo. En 1946 entra en contacto con Alejandro Gama, e colabora na reorganización do PCE. A comezos de 1947 foi detido de novo, xunto con Alejandro Gama e outros 13 compañeiros. Estivo preso do cárcere da coruña entre febreiro e agosto de 1947.

Despois de unha década de persecución, de loita e de cárcere, despois de sucesivas derrotas, Antonio escolle o camiño do exilio. No ano 1948 parte desde Lisboa rumbo a Chile, onde xa vivían Faustino García Puga, a súa filla Maruja e outros membros da familia. Morreu no ano 1952, con 56 anos de idade.

Na cartografía de ausencias figuran tamén os homes que requisaron as escopetas en Paredes e que foron a Pontevedra nunha camioneta o 20 de xullo. E as mulleres que sufriron o que non está escrito naquel tempo de infamia.

Deles sabemos que nos primeiros meses estiveron agochados nos campos de millo, nos montes da contorna, en palleiros, en alboios, en canastros... Pensaban inxenuamente, coa mesma inxenuidade coa que foron a Pontevedra o 20 de xullo, que nuns días o goberno controlaría a situación e as augas voltarían ao rego. Mais viron encherse de sangue as cunetas e entón construiron agochos que duraron meses, anos.

Eligio Rey Freijanes, canteiro de Ponte Sampaio casado en Paredes, que tocaba o bombardino e bailaba que daba gusto velo, foi o único que non se escondeu. Seguiu traballando na canteira para levar o pan á casa. Estaba viúvo e tiña unha filla de catro anos, Eugenia, que aínda lembra o día que o viñeron buscar os cívicos. Estivo preso no Lazareto, foi sometido a un consello de guerra sumarísimo, condenado a pena de morte e fusilado na Avda de Buenos Aires o 3 de marzo de 1937. Non voltou nunca dunha tumba anónima no cemiterio de San Amaro.

Os demais estiveron agochados meses, anos. Manuel Rodriguez Ríos (a) Chico Listo e Emilio Conde Conde foron detidos en 1937. Os últimos sairon á luz, se se pode chamar a aquilo luz, na primavera de 1939. Canda Antonio Vidal Vilas. José Cerqueiro Regueira, carpinteiro, veciño de Cavadachán;  Manuel Pérez Curra, labrego, veciño de Cavadachán; Manuel Mata del Río, labrego, veciño de Cavadachán; Manuel García Amoedo, canteiro, veciño de Paredes; Juan Cal Conde, canteiro, veciño de Paredes estiveron agochados desde xullo do 36 até maio do 39.

Nas actas do terror están escritos os seus nomes, os seus procesos, as súas condenas. Os anos de cárcere, de silencio e de medo. O sabor agre da derrota. Nada se di das súas mulleres, das que arriscaron a vida para salvalos. Das que sufriron o que non está escrito en ningún documento oficial.

Mais elas están no cartafol das ausencias. E volven agora da profundidade do tempo para encher de dignidade o mapa baleiro. Aí están os berros adoecidos de Lola Cerqueiro, que facían abalar as casas do Toural a Cavadachán 60 anos despois de ser rapada e aldraxada por non dicir onde estaba agochado o seu pai. E as bágoas e a dor interminábel de Carmen Martínez, a muller de Manuel Pérez Curra, rapada polos falanxistas por non denunciar ao seu marido. Chora, chora, que aínda che queda moito que chorar, díxolle a muller do falanxista Palmeiro. Carmen levaba a cabeza descuberta, non lle deixaron poñer o pano, querían que todo o mundo vise a cruz de pelo que lle deixaran gravada na caluga. E a emoción de Eugenia, aquela nena de 4 anos que aínda procura hoxe o seu pai no mapa de ausencias, aquel pai que lle colleu por última vez as mans no Lazareto. E outras moitas memorias silentes, que están agardando...

Iremos enchendo cos seus nomes o mapa baleiro. Precisámolos neste tempo de sombra, de desmemoria. Para alimentarnos coa luz do seu exemplo, para que saian do tobo da historia e nos arrolen coas súas cancións e coas súas bágoas de felicidade.