Figueirido

Carmen tiña 11 anos cando foi por primeira vez ao Lazareto. Leváballe comida e roupa ao seu curmán, o mestre Manuel Ruzo Boullosa, preso político na illa. Manuel era mestre en Rodís (Lalín) e no verán do 36 refuxiouse en Figueirido. Antes de ser detido, procesado e depurado, tivo tempo de identificar, na Volta da Tioira, os corpos mutilados de dous mestres amigos seus. Na illa tamén estaba naquel tempo recluído o veciño de Salcedo Manuel Farto Montes, co que Carmen acabaría casando dez anos despois.

A familia de Carmen tiña unha taberna, “El Sol”, na encrucillada da estrada que sobe de Figuerido ao Cuartel e ao Lago Castiñeiras. “El Sol” era lugar de parada e comida dos militares. Era tamén lugar de paso obrigado para as reas de presos que chegaban en vagóns de gando á estaciónde Figueirido e eran trasladados a pé, en fileira de un e atados entre si, ao longo de 2 km até ao cuartel habilitado como cárcere.

A partir de 1937, cando o cuartel de Figueirido se transformou en centro de reclusión de presos políticos, chegaron dúcias de mulleres asturianas que se trasladaron ás proximidades da prisión e que vivían alugadas en casas particulares de Figueirido, Postemirón ou Salcedo. Periodicamente, achegábanse á prisión para levarlle roupa e comida aos seus parentes e a outros reclusos coñecidos. As familias que non puideron trasladarse buscaban axuda nas mulleres da contorna, que se convertiron en madriñas dos presos.

Carmen comezou a ir á prisión en 1940, con 16 anos. Tamén ían Zulema, Isabel e Elba Boullosa, da Casa Riestra, a outra taberna da localidade. Xunto con outras moitas mulleres, ao lado do cura da parroquia, don Jesús, compuxeron páxinas de xenerosidade e amor sen límites naquel espazo de terror e morte que se pretendeu borrar nas néboas do tempo. 

Mais hoxe voltan as voces que nos falan para que non triunfe o esquecemento imposto. Voces que falan da fame, da enfermidade, da loucura, da morte. Historias de miseria, de horror e de heroísmo nas paredes frías dun cuartel militar que hoxe oculta a súa faciana de lugar do terror fascista. Hai aínda moitas historias por escribir, moitas vidas por contar. Tamén as historias de amor que floreceron entre os muros da prisión, coma a do preso asturiano Fernando Gurrea, que casou coa veciña de Paredes Enedina Conde, filla de Emilio e Pepa do Tombo. Ou a de Elba Boullosa, que coñeceu no cuartel ao preso Manuel Cortizo, de Bueu, co que tamén acabaría casando.

Son só unha pequena parte do interminábel libro do esquecemento, que paseniñamente imos compoñendo con retallos da memoria rescatada. Mais o relato non será completo mentres non se honren unha a unha as vítimas do terror fascista en Figueirido, mentres non se recoñezan os crimes, e mentres unha lousa de silencio oficial siga a ocultar a verdadeira historia do cuartel militar.

PD. Na memoria dos presos do cuartel de Figueirido, das familias que se trasladaron a vivir nos arredores, e dos homes e mulleres da contorna que lles axudaron. Para a familia de Enedina Conde, que os seus 100 anos vive en Venezuela privada do recordo. E para Mercedes Farto Acuña, filla daquela moza, Carmen Acuña Boullosa, que entrou por primeira vez con 16 anos no cuartel de Figueirido e que non quixo esquecer. Mercedes Farto participou o domingo 22 de xuño no acto que o colectivo A Regaduxa organizou en Postemirón sobre a prisión franquista de Figueirido.

AS ACTAS DO TERROR: MARCAS NA PEL

Para Mariví Villaverde, por transmitirnos a memoria e a esperanza As feridas seguen aí, as marcas na pel, as cicatrices. Non se dan borrado, porque durante décadas formaron parte da memoria agochada, confiscada, proscrita. E ese tempo de negación, de silencio e de dor deixou unha pegada profunda, ideolóxica e psicolóxica, nunha colectividade que interiorizou o terror e transmitiu o trauma. Só a verdade, o coñecemento histórico, e a revelación desas memorias soterradas, poderá liberarnos do peso do pasado, da asfixia moral e mental dun tempo que teima en permanecer con nós.  Non se gardan as actas do terror invisíbel, non existen imaxes nin documentos de tantos crimes impunes. Dos secuestros, das violacións, das malleiras. Das noites de insomnio. Das secuelas. Dos milleiros de mulleres rapadas, marcadas, sometidas psicolóxicamente mediante a exposición pública, a humillación, a vergoña. Unha e outra vez, o castigo exemplarizante para as que ousaron sair do espazo marcado, militar en organizacións sindicais e políticas de esquerdas, vestir camisas vermellas, entoar himnos revolucionarios e levar bandeiras nas manifestacións. Para as que eran nais, irmás, fillas, compañeiras, obrigadas a percorrer a praza pública coa cabeza rapada nun desfile interminábel, forzadas a bailar espidas, a varrer as rúas rodeadas de insultos e miradas de odio...; obrigadas a bautizarse, a chamarse Lucrecia ou Berta cando eran Democracia e Libertad. Mariví Villaverde deixou en “Tres tempos e a esperanza” o relato minucioso da tortura a que someteron a varias mulleres da súa familia. A tía Luísa voltando do cuartel da Falange derrotada, humillada; a tía Luísa pechada durante días no seu cuarto con aquel pano atado á cabeza. A tía Carmen, desafiante ante a miseria daquel acto infame: “Ai que ben, que me ides aforrar por un tempo o perruqueiro”. Quedaron poucas imaxes deses días de terror, mais Mariví levou na súa maleta de exilada unha fotografía que resume toda a dor que sufriron as súas tías. A dor de todas as mulleres aldraxadas. A cabeza rapada de Juana Otero, as marcas na pel, as letras gravadas con nitrato de prata na súa fronte, os ollos abatidos, o silencio, a vergoña. Unha fotografía que é un xigantesco documento da memoria e a acusación definitiva polos crimes nunca xulgados e por unha xustiza por sempre postergada. E seguen aí as cicatrices, as feridas, o nitrato de prata, as marcas na pel e na alma. Agrandadas polo esquecemento, pola amnesia, pola amnistía. E ainda que lembrar doe, cómpre abrir as feridas, airear as memorias proscritas, sacar á luz todas as imaxes, dar a coñecer todos e cada un dos nomes. Para que triunfe a verdade. Para que gañe a xustiza e consigamos derrotar para sempre todo o mal que fixeron.

AS ACTAS DA DIGNIDADE: MARIA DA LUZ E MARIA DAS AURORAS

  María Concepción Álvarez Álvarez (Marías das Auroras) nos anos 50. Fotografía cedida por Mª Lucía Domínguez Costoya Fonte: José Antonio Uris Debaixo de cada historia individual de represión hai ducias de vidas anuladas, silenciadas, soterradas no amargo silencio da historia oficial e nas catacumbas da memoria. Son vidas dignas, amargas e heroicas, as máis das veces de nais, de irmás, de compañeiras, de viúvas. Mulleres encarceradas, rapadas, humilladas, violadas, enterradas nos espesos muros de silencio do franquismo. Moitas negáronse a falar, conviviron coa dor e coa culpa, aturaron a persecución e a infamia; algunhas perdéronse para sempre nas néboas da loucura. Mais case todas se negaron a esquecer os crimes e os nomes dos asasinos. Gardaron coma un tesouro a memoria dos seus e ese acto de resistencia é unha victoria, cruel e amarga, contra o esquececemento. A infamia dos vencedores é a victoria dos vencidos. As memorias de Juan Noya, publicadas en Caracas en 1976, son o rexistro fiel da persecución implacábel, da violencia extrema e innecesaria que sufriu unha familia, os Domínguez Pacheco. A familia de Lola, a súa muller. Dolores, Antonio, Ángel, Jesús, Francisco e Manuel Dominguez Pacheco, os fillos de María da Luz Pacheco Videira e José Domínguez Lomba. Antonio, de 35 anos, e Ángel, de 32, foron das primeiras vítimas da cacería humana. Os primeiros trofeos do Capitán Teresa e do Tenente Buhigas, xefes da banda criminal que perseguiu con saña a obreiros, sindicalistas, mestres e servidores da República; a banda terrorista –nunca xulgada nin condenada- que encheu de sangue as gavias das estradas e os muros dos cemiterios desde A Guarda a Tui. Antonio e Ángel Domínguez Pacheco, fillos de María da Luz, foron asasinados o 12 de agosto de 1936 no lugar de Paraños-A Sangriña, xunto con outros tres obreiros da Guarda: Julio Saavedra, José Alonso Portela e Herminio Domínguez. Aquela noite Lola, a súa nai María da Luz e a súa cuñada Pura, a muller de Ángel, reuníronse no bar do Deportivo Guardés para partillar a dor e foron desaloxadas de modo violento por un sarxento da guarda civil: -A chorar a outra parte, se non elimínoas do mapa! Mentres Lola sufría rexistros, ameazas e vixilancia, os seus irmáns eran vitimas de toda caste de persecucións. Jesús e Francisco foron detidos e perseguidos, o primeiro condenado a 20 anos de cadea. En 1937 o irmán máis novo, Manuel Domínguez Pacheco, tivo que alistarse no exército franquista. O 27 de setembro pasou á zona republicana . Como represalia, a nai e a muller de Manuel foron detidas. María da Luz, unha anciá á que lle mataron dous fillos e tiña outro na cadea, pasou sete meses no cárcere de Tui. Conta Juan Noya que o seu home, José Domínguez, esgotado, enfermo e cego, acabou pedindo esmola polas portas acompañado do seu neto Rodolfo. E morreu na primavera de 1938 nos brazos da súa filla Lola, repetindo como unha ladaiña: -Que me traian a María! Que me traian a María! Mais a familia aínda escribiría intensas páxinas de amargura e heroísmo. Lola Dominguez Pacheco foi multada por visitar a súa amiga Esmeralda Domínguez, que hospedaba na súa casa familiares de presos do campo de concentración de Camposancos. A viúva de Antonio Domínguez Pacheco, Manuela Baz, embarazada de catro meses cando mataron ao seu home, foi acollida na casa de María e Aurora Álvarez, as Auroras. Alí naceu o seu fillo, inscrito no rexistro co nome de Antonio Amado e que tivo como madriña a María das Auroras. Unha muller “de alma grande e sinxela”, que agarda pacientemente o seu lugar na historia da solidariedade, da coraxe e do compromiso. Segundo José A. Urís (Galicia Suroeste), María das Auroras foi detida, rapada, obrigada a beber aceite de ricino e exposta a escarnio na Praza do Reló de A Guarda. Mais aqueles emisarios do terror que a humillaron e que queimaron os seus libros na praza non conseguiron facela claudicar. Non renunciou nunca ás súas ideas e seguiu exercendo o ben naquel tempo gobernado por miserábeis vestidos de casaca e de sotana. Por iso cando saiu do cárcere de Saturrarán Josefa García Segret, a viuva do mestre Hipólito Gallego, encontrou na Guarda “dúas mulleres dispostas sempre ao ben”, María das Auroras e Manuela Baz, que “ me abristes as portas da vosa casa para que tivera onde refuxiarme”. Fontes: Juan Noya: Fuxidos, edicións Xerais José Antonio Uris: artigos publicados na web Galicia Suroeste

Isaura Gómez, a muller que alumeou o mundo

A vida de Isaura Gómez Pérez é un memorial da dignidade. Foi unha escritora brillante, unha muller solidaria e combativa, miúda de corpo e con toda a fortaleza dun carácter forxado nas batallas da vida. 

Nada en Lisboa en 1905 nunha familia de orixe galega que fixera fortuna no comercio, a sua existencia fica atravesada pola traxedia. Cando tiña quince anos morreranlle os pais e os irmáns e ficou soa no mundo. 

Con dezasete anos, en 1922, coñece a un mozo de Goián, Gumersindo O Rubio, de preciosos ollos verdes (a quen quixen de verdade, a quen máis amei). Mais as diferenzas ideolóxicas haberian de afastalos até os límites, cando anos despois todos os sentimentos e os valores se puxeron a proba. Muller sensíbel e comprometida, coñece a Francisco Rodríguez, Paco de Figueiró, líder agrarista con quen casa aos 21 anos, en 1927. No tempos da República a parella implícase na loita política e a partir de xullo do 36 Paco e Isaura sufrirán un calvario de humillación, de violencia e de dor.

Cando en agosto deteñen a Paco, ela vai á cadea dúas veces por semana. Cada vez leva un dos fillos, Ivonne ou Mario. No exterior do Seminario de Tui e nas rúas da vila sofre as vexacións da xente que lle cuspe e a insulta. Un día, o 4 de outubro, Isaura fixo un biscoito con froitas para levarlle ao home porque era o día da súa onomástica. Cando chegou á prisión, Paco non estaba. Unha banda sanguinaria de falanxistas levárao a el e outros cinco compañeiros na madrugada anterior a Mondariz, onde os asasinaron despois de sometelos a terribeis torturas e vexacións. 

Isaura só tivo tempo para mercar un ataúde e para suplicar que o seu home fora enterrado dignamente no cemiterio de Mondariz. E como a súa amiga Josefa García Segret estaba presa na cadea de Tui, tamén procurou o mesmo trato para o seu home, o mestre Hipólito Gallego. Cando xa de noite Isaura voltou a Figueiró destrozada pola dor e o cansazo e o medo, a escuridade tornouse en luz porque toda a aldea estaba alí, con fachos e candeas e velas para recibila. Mais nin aquela conmovedora escena puido aminorar a súa dor e pediu que a deixasen soa e só puido dicirlle ao fillo: “Neno, mataron a teu pai”.

Nos anos que viñeron despois, Isaura nunca esqueceu. Malia a dor e a enfermidade que a mantiveron pechada en si durante anos, mantívose firme nas súas ideas e fiel cos compañeiros de loita. Arriscando a vida, na compaña dos seus fillos Ivonne e Mario, en 1938 acolleu na súa casa durante cinco meses ao fuxido Juan Noya. Un ademán solidario que o amigo nunca esquecería.

A comezos de 1939 viaxou a Lisboa con Mario porque un amigo a necesitaba. E cando iso ocorría, aquela muller valente, golpeada unha e mil veces pero nunca derrotada, sempre estaba alí. Aquel amigo chamábase Antón Alonso Ríos e antes fora Afranio do Amaral e intentaba arranxar a fuxida do inferno que deixaba atrás. E Isaura percorreu 600 quilómetros co seu fillo de 6 anos para procurar os papeis e poñer os cartos necesarios para a viaxe. 

Cando Isaura retorna de Lisboa, compón novas páxinas de xenerosidade e amor. En maio de 1939, despois de tres anos de fuxida dunha morte segura, Juan Noya entrégase. Isaura viaxa a cotío a Vigo e acompaña a Lola, a muller de Juan, nas visitas á prisión. En agradecemento polas súas atencións, os presos regalaronlle un anel feito con pezas de xadrez e unha chapa de prata gravada coas súas iniciais. Un anel que a acompañaría toda a vida, coma o selo imborrábel da amizade, coma unha figura protectora naqueles tempos de terror e de infamia.

Toda a súa existencia, atravesada pola traxedia, foi unha grande demostración de amor, de compromiso, de entrega solidaria, de lealdade. Os que a coñeceron nos anos finais da súa vida, cando xa estaba de volta de todas as viaxes e de todas as derrotas, lembran os seus ollos azuis, a súa mirada limpa. A fortaleza da súa figura miúda. A forma rotunda da memoria invicta. Cando morreu o 4 de xaneiro de 2004, con 98 anos de idade, o ceo de Figueiró volveuse iluminar con candeas e fachos e velas para despedir unha muller que nunca deixou de alumear o mundo, de irradiar coraxe, amor, dignidade. 

(O 4 de outubro de 1936 unha banda falanxista asasina en Mondariz a Manuel Piñeiro Zúñiga, de Amorín, Tomiño; Domingo Paramos Núñez, de Caldelas de Tui; Manuel Pérez Besada, veciño de Guillarei; Hipólito Gallego Camarero, de Forcadela, Tomiño; Fernando Rubio Estévez, de Guillarei, e Francisco Rodríguez Otero, Paco de Figueiró. Josefa García Segret, muller do mestre Hipólito Gallego, que daquela estaba presa na cadea de Tui, escribiría máis tarde no libro “Abajo las dictaduras” o nome dos asasinos: Francisco Pino de Forcadela, Álvarez Aldir, Manuel de Santiago, Tomé, Pablo Bugarín Domínguez. E Gumersindo Alonso “O Rubio”, aquel rapaz de ollos verdes que foi o gran amor imposíbel de Isaura Gómez).