EU SON LAMOSO DE POSTEMIRÓN

Para Teri Carro, bisneta de Abelardo Sobral. Compañeira do colectivo A Regaduxa, na loita permanente pola xustiza e contra o esquecemento

“Abelardo Sobral, se dice que lo mataron...”.

Informe do alcalde de Vilaboa, 19 de decembro de 1936.

Volvo abrir o libro do esquecemento da Vilaboa Mártir. Ten páxinas escurecidas,  tinxidas de sangue, de silencio e de medo. Páxinas amargas, atravesadas de crimes e de infamia. Mais tamén ten capítulos luminosos, que falan de heroes anónimos, de labregos e obreiros organizados en sociedades, de mulleres solidarias cos fuxidos e cos agochados, cos presos do Lazareto e de Figueirido. É unha historia esvaecida, diluida nas tebras do tempo, mais prometín un día falar dela, procurala nos rexistros oficiais e na memoria do pobo. Teño a necesidade de saber e de contar, porque quero que as vítimas teñan nome, que fiquen para sempre entre nós, co orgullo que merecen e coa dignidade que nunca perderon. E tamén quero que os asasinos e os cómplices figuren na historia co seu verdadeiro rostro, desprovistos da máscara, do retrato falso, da impostura. Recoñecíbeis na fasquía vil e covarde dos seus crimes.

Na Sociedade de Agricultores e Obreiros de Vilaboa organizáronse os canteiros e os labregos que soñaban con un mundo máis xusto. Construiron un modesto local para acoller xuntanzas e actividades, dotárono con mobiliario e libros, con arelas de xustiza, con anceios de progreso social, de novos dereitos, de liberdade. Nos días que seguiron ao 20 de xullo, moitos daqueles labregos e canteiros fuxiron ao monte. Algúns permaneceron case tres anos agochados en tobos excavados nas cortes do gando ou baixo as cociñas. Os líderes máis significados foron perseguidos con saña, encarcerados, asasinados...


Antigo local da Sociedade de Agricultores e Obreiros de
Vilaboa, expoliado polos fascistas e convertido
en centro de detención e de tortura

Os falanxistas de Vilaboa e de Moaña clausuraron aquel tempo de esperanza, impuxeron o terror, aldraxaron as mulleres, arrasaron as casas. Decretaron o silencio das cunetas e dos cemiterios. A casa humilde que construíron os obreiros como sede social foi asaltada, arrasada, roubada. Aquel espazo de loita pola liberdade convertiuse en cárcere, en lugar de tortura, de aldraxe, de morte. Conta a memoria do pobo que nesa casa comunal que axudou a construír foi detido, torturado e asasinado no verán de 1936 Abelardo Sobral, canteiro de Postemirón. Contárono os veciños de Vilaboa que estiveron alí presos, que o viron cando o levaron co corpo tan desfigurado que ninguén puido recoñecelo. E que cando lle preguntaron quen era escoitaron unha voz apagada que só puido dicir : -Eu son Lamoso de Postemirón.

A Abelardo Sobral, Lamoso de Postemirón, matárono os falanxistas de Vilaboa e de Moaña. O seu corpo non apareceu nunca. Segundo a memoria oral, foi fondeado na ría de Vigo. A súa familia ficou aquí, coa dor permanente, coa interminábel presenza da morte, do asasinato, da desaparición, da impunidade. Non tivo sequera o consolo dunha tumba, dunha lápida á que levarlle flores. É dificil imaxinar unha mágoa tan intensa, unha crueldade tan grande.


Homenaxe ás vitimas da represión no mar, a bordo do vapor Hidria
Ría de Vigo, agosto de 2006 (Ano da Memoria)

Mais estamos na hora da volta, no tempo do retorno. Dos nomes que renacen, das voces que agroman despois dun silencio de décadas. E florecen as tumbas e as augas do mar. Os campos cheos de cinza, as cunetas. Brilla estremecida San Simón, a illa do amor e da morte. Somos nós, os da Regaduxa, os netos de Eligio Rey, de Emilio e de Pepa do Tombo, de Pepe e Belarmino Casal, de Casilda Rosendo, de Avelino Carracelas... A estirpe de Pepe e Lola Cerqueiro, de Manuel Couto, de Manuel Farto, de Manuel García Amoedo...

Somos os netos de Abelardo Sobral, Lamoso de Postemirón. Levamos gravadas as cicatrices e non temos medo. Temos fame de xustiza, de verdade, de memoria...

CICATRICES

Para Pepe Álvarez Cáccamo, presidente da Asociación A Regaduxa. Memoria Histórica de Vilaboa. Por trazar o rumbo da memoria desde a ética e desde a ira


Na miña terra de Vilaboa, o territorio é tamén un mapa de cicatrices. Son marcas invisíbeis na pel da paisaxe, no pano da historia. Como as curvas da Regaduxa, entre Acuña e Santa Cristina de Cobres, co seu ronsel de sangue e de infamia. Un territorio escuro, deshabitado, rodeado de sombras, que as partidas falanxistas sementaron de cadáveres. Daqueles crimes hoxe apenas permanece o silencio e a rabia, por tanta inxustiza, por tanta impunidade.

Tamén a memoria do pobo está chea de silencios e de cicatrices. E do sal das bágoas. Como na casa dos Cerqueiro, no lugar de Cavadachán, parroquia de Vilaboa. Alí estivo agochado case 3 anos, até maio de 1939, José Cerqueiro Regueira, carpinteiro de 44 anos. Os documentos oficiais din que se entregou ao gobernador Gómez Cantos, que estivo preso no cárcere de Pontevedra. Que foi xulgado en consello de guerra en Pontevedra o 26 de setembro de 1940 e condenado a 6 anos de cárcere por “indución á rebelión”. Que sufriu prisión na “Colonia de Redención” de San Leonardo de Yagüe, onde traballou na construción de vivendas. E no cárcere de Burgo de Osma (Soria), lonxe da casa, isolado, afogado na distancia e no desamparo daquel tempo de terror.

Castelao, do Álbum Galicia Mártir

Os documentos non din nada da súa filla Lola. Mais si a memoria do pobo, as mulleres que gardan o mapa das cicatrices. O ronsel das feridas abafadas baixo o sal das bágoas. Elas fálanme de Lola Cerqueiro, das visitas dos falanxistas de Vilaboa e de Moaña: “Levárona moitas veces de noite, espida, a pasalo ben con ela...”.

Mentres o pai permaneceu agochado -tres anos encerrado nun tobo na propia casa- Lola Cerqueiro foi rapada, secuestrada, aldraxada, violada. E cando o pai foi condenado a 6 anos de prisión, Lola pechouse no seu propio cárcere de silencio, de vergoña e de rabia. Estivo moito tempo encerrada na casa, marcada, sinalada, atravesada de feridas que non desapareceron nunca.

Lola Cerqueiro non figura nas actas do terror, nas listaxes das vítimas. Mais si permanece na memoria do pobo, nas voces que voltan coma unha promesa de xustiza adiada durante décadas. Nas voces que retornan para acabar co silencio e coa impunidade, para rematar co sal das bágoas, coas cicatrices.

TODAS AS MORTES DE MANUELA ABUÍN

As que pasaron os que quedaron, aínda nadie o sabe

Carmen Meaños Abuín

Manuela Abuín Pardo morreu o 19 de xuño de 1950 no manicomio de Conxo. Tres anos antes a súa filla Carmen foi visitala para dicirlle que casara, ela e mais Emilio foron de lúa de mel a Conxo para visitar a nai. Carmen aínda non tiña 19 anos e estaba chea de sufrir, chea de sufrir...

E a súa nai sufrira moito máis. Porque a súa nai, Manuela Abuín Pardo, xa morrera moito antes, o 15 de agosto de 1936, cando os falanxistas de Vilagarcía foron buscar ao seu home, Antonio Meaños, á casa de Carril na que vivían cos dous fillos, Carmen, que tiña oito anos, e Antonio, de seis.

Manuela Abuín Pardo
(Fondo Meaños Abuín, Proxecto Nomes e Voces)

Aquela noite de agosto levaron a Tucho cara ao escuro. Levaron a Tucho e a Luís Singul cara a aquela escuridade mesta e homicida dos camiños sen luz. E levaron tamén o pouco que había naquela casa humilde de mariñeiros, as novelas, a lámpada, o reloxo, uns patacóns... toda a pobreza e o orgullo daquela casa de xente honrada que arelaba unha vida mellor. Aquela noite de agosto, aqueles criminais levaron a paz e o sosego dunha muller coa vida arrebatada.

Manuela foi detrás deles, non paraba de berrar: -Leváronme a Tucho, leváronme a Tucho. Levou os nenos á casa da nai e pediulle á súa irmá Montserrat que fora con ela, que lle axudara a salvar ao home. Cando ían pola rúa da Roda sentiron os tiros e pouco despois atoparon os corpos de Antonio e de Luís. E Manuela sentiu que lle quitaban a vida tamén a ela, e ficou alí paralizada polo horror, afogada nunha mágoa infinita.

O medo era moi grande, tan grande como a dor, tan forte como a raiba. E os corpos ficaron tirados na escuridade até que ao día seguinte o pai de Manuela foi alí e recolleu con unha tristeza inmensa os miolos esparexidos e meteunos dentro da gorra. E cando chegou a camioneta e lle pediu aos gardas se podía taparlle a cara a Antonio con un pano branco, dixéronlle que non, que para onde o levaban ía ben así.

Despois daquel día Manuela Abuín comezou a travesía da dor, da coraxe e da loucura. A viaxe amarga da persecución, das irmáns rapadas, dos irmáns presos no Lazareto. E a decisión de nunca claudicar, de mirar cara a cara aos asasinos e chamarlles polo seu nome. E cada vez que vía aquel home, o veciño que foi á súa casa o 15 de agosto, cantáballe asasino, asasino, asasino...

Mais Manuela xa non seguiu vivindo, xa non foi a mesma. Ela que era unha nai agarimosa, namorada dos nenos, comezou a baterlles. E a tirar as cousas que había na casa; levaba a roupa ou os mobles e deixábaos abandonados nos camiños. Até que un día foi ao antigo Obelisco, que había alí un monumento a Calvo Sotelo, e esnaquizou as bombillas que o alumeaban. E entón metérona no cárcere e pouco despois levárona para Conxo.

Carmen Meaños
A Carrilla
(Fotografia de José Luiz Oubiña
do libro Matriarcas)

A súa filla Carmen traballou duro desde nena para gañar o necesario para ir visitar a nai. E cando casou foi con Emilio de lúa de mel a Conxo, foron os dous a estar con ela e a dicirlle que casaran. E alí estaba a súa nai, Manuela Abuín Pardo, tan fermosa e triste, cos anacos de xornal que recortaba porque dicía que os homes das fotografías eran o seu Antonio.

Manuela morreu por última vez o 19 de xuño de 1950, no manicomio de Conxo. Mais ficou aquí a súa filla Carmen Meaños Abuín, A Carrilla, para salvala da morte última, do esquecemento. Ficou Ela, con toda a coraxe e a lucidez, para contar o que pasara.

Carmen Meaños cos seus pais,
Antonio Meaños e Manuela Abuín

Carmen Meaños Abuín viviu todos os días da súa vida para honrar a memoria dos seus pais. Para que seguiran vivindo nela. Faloulles de Antonio e de Manuela aos fillos con enorme estima e dignidade. Estivo en todas as homenaxes ás vítimas da represión fascista, concedeu numerosas entrevistas, protagonizou reportaxes nos medios de comunicación, foi partícipe do Barco da memoria, reviviu unha e outra vez o sufrimento até esgotar as bágoas, e contou a historia dramática e heroica do seus pais e a súa propia no libro “Matriarcas”, de Montse Fajardo.

E entón dixo que xa podía morrer tranquila, como se cumprira unha promesa, unha arela gardada moi adentro, un soño sulagado no tempo interminábel de carraxe e de dor. Que os nomes do seu pai e de súa nai, que os nomes de Antonio Meaños Abelenda e Manuela Abuín Pardo, brillasen con luz propia na historia de Galiza, na historia do pobo traballador e valente. Como resplandecían nos seus ollos brillantes de bágoas e de orgullo.

Fontes:

Montse Fajardo: Matriarcas (capítulo dedicado a Carmen Meaños Abuín, A Carrilla), 2012.

Entrevista a Carmen Meaños Abuín (Arquivo de Margarita Teijeiro)

Entrevista a Dolores Abuín (Arquivo de Margarita Teijeiro).

 

EMILIA CABALEIRO AMOEDO

Emilia vivía en Cabeiro-Redondela, tiña 54 anos, era nai solteira e traballaba no campo co seu fillo, Antonio Cabaleiro Amoedo. Traballaban as terras e ían vender os froitos a Vigo e Redondela. Emilia e Antonio tiñan unha casa humilde no lugar da Igrexa, mais a súa era unha casa xenerosa, das que compartían a escaseza e a bondade.

Por iso Emilia Cabaleiro Amoedo procurou agocho nunha cova de Porto Cabeiro para catro homes de Vigo e Lavadores.  Eran os últimos meses de 1936, días de frío, de humidade, de voces baixas, de espreita e escuridade. Días de medo e de coraxe... Onde hai xentes solidarias hainas tamén delatoras. En Porto Cabeiro habíaas tamén. Coma aquel veciño ao axexo, enriba da cerdeira, seguindo os pasos de nai e fillo polo Camiño do Costal cara á casoupa onde estaba a cova.

O 13 de febreiro de 1937 decretouse a cacería humana. Unha numerosa comitiva terrorista –gardas civís, gardas cívicos, falanxistas- cercou o lugar. Chegaron de Vigo, de Lavadores, de Redondela... ao mando do sarxento da garda civil Miguel Marcos. Foron á casa de Emilia e Antonio, preguntáronlles quen estaba na cova, a quen lle levaban a comida, o tabaco e os xornais. Comezaron tres días de martirio.

Fernando Castro, de 25 anos, barbeiro, natural de Cangas e veciño de Casablanca (Vigo) conseguiu fuxir, gravemente ferido; o seu corpo apareceu nese mesmo día no monte de Negros. Os outros tres habitantes do refuxio foron detidos: Manuel Vázquez Lamas, de 30 anos, empregado de arbitrios, casado con Estrella Diez Piñeiro; Higinio Fernández, de 20 anos, zapateiro, de San Paio de Lavadores; e Antonio Alonso Comesaña, 29 anos, de Matamá, ebanista, casado con Irene Fernández.

Aqueles criminais –axentes da nova orde, do exército, da relixión e da familia- asañáronse con Antonia e co fillo. Non había límites para a aldraxe, para a humillación. Mais sobre todo non había límites para o terror, para os signos do medo. A mensaxe do horror, o aviso para quen protexía os perseguidos, ou pensaba facelo.

Os corpos de Manuel Vázquez Lamas, Higinio Fernández e Antonio Alonso Comesaña apareceron asasinados o día 16 de febreiro no Alto da Concheira, na parroquia de Chapela. Alí estaban tamén os corpos torturados, mutilados e acribillados de Emilia e Antonio. Conta a memoria do pobo que Emilia Cabaleiro Amoedo tiña os peitos seccionados, e que lle meteran na boca o pene e os testículos do seu fillo.


Fontes:

- Gonzalo Amoedo e Roberto Gil: Redondela, crónica dun tempo pasado, Ediciós do Castro, 2002.

- Juan Carlos Abad Gallego: Héroes o forajidos: fuxidos y guerrilleros antifranquistas en la comarca de Vigo, Instituto de Estudios Vigueses, 2005

- Entrevista a Clementina Villar Martínez (Proxecto Nomes e Voces)



 

A CASA DO CÓNSUL

Para Xosé Álvarez Castro, que deitou luz sobre as tebras dos Anos do medo. Por salvar tantas vidas da morte definitiva, o Esquecemento

Edmundo Nóvoa De María, cónsul de Uruguai en Vilagarcía, era nos anos 30 un home plenamente integrado na sociedade da vila arousá. Grande afeccionado ao deporte, tiña moi boa relación cos galeguistas e claras simpatías republicanas. Casara en 1914 coa pontevedresa Mercedes García Solla, e do matrimonio naceran varios fillos, entre eles Leopoldo, que co tempo será un dos máis grandes artistas da historia de Galiza.

Nos anos 30 Edmundo Nóvoa encargouse tamén do consulado da República Arxentina, debido ao falecemento do titular. A acumulación de traballo fixo que o seu fillo Leopoldo, que tiña 17 anos, axudara nas tarefas administrativas das dúas legacións. 

Imaxe de Vilagarcía no tempo en que
Edmundo Nóvoa exerceu como cónsul

Na incertidume das primeiras horas despois do levantamento militar en África, Edmundo Novoa utilizou as súas prerrogativas diplomáticas para protexer a destacados elementos dereitistas da vila, entre eles o Capital Bernal, amigo seu. Mais cando Galiza caiu nas mans dos militares golpistas, a actividade diplomática e solidaria do cónsul volcouse na protección dos amigos demócratas, republicanos e galeguistas.

Edmundo Novoa salvou moitas vidas. A súa foi casa refuxio de compatriotas e de galegos comprometidos coa causa da liberdade. Mais a algúns non os puido salvar. Adiantáronse os falanxistas, na noite azul das correaxes e das pistolas. Como a noite do 15 de agosto de 1936, cando lle rebentaron a cabeza a Manolo Rey, militante da CNT, empregado do consulado arxentino, de 44 anos, e a Ramón Abalo, o da Morenita, tipógrafo de 40 anos.

Belarmina Ordóñez traballaba na casa da nai de Manolo Rey López e unha leiteira avisouna de que apareceran dous corpos na vía do tren. Foi alí a velos, e só puido recoller na boina os miolos ciscados no chan. Aquela mañá voltou conmovida á casa de Carmen López, e antes de chegar parouna un garda civil que lle dixo que non chorara, que estaba prohibido chorar.

Na casa do cónsul buscou abeiro a súa sobriña Carmen Echevarría Novoa, irmán de José Echevarría Nóvoa, gobernador civil de Biscaia en xullo de 1936. Carmen refuxiouse en Vilagarcía porque á casa de Raxó na que a familia pasaba o verán chegara o aviso de que ían detela para rapala. Cando o capitán Bernal chegou á casa do cónsul preguntando por Carmen, Nóvoa díxolle que non saía de alí, que estaba baixo a protección do consulado. Edmundo Nóvoa negouse até en tres ocasións a entregar á súa sobriña mais as ameazas da garda civil obrigárono a ceder. E acordou que el mesmo lle cortaría o cabelo, para evitarlle a dor e a humillación de pasar polo cuartel. E entregoulle ao Capitán Bernal o cabelo rapado de Carmiña, como un trofeo de guerra, como proba daquel acto infame.

Despois trasladaron a Carmiña a Pontevedra e ela, os seus irmáns, a súa nai e un tío permaneceron tres anos incomunicados na súa casa, sen poder saír, coa radio confiscada e coa vixilancia permanente dos requetés e dos falanxistas que facían garda no portal e na entrada do piso.

A partir do verán do 36, Edmundo Nóvoa despregou unha intensa actividade solidaria desde o consulado para salvar vidas. Utilizaba o seu coche con bandeira diplomática para pasar a moitos perseguidos através da fronteira portuguesa, camiño da liberdade. Coma ao seu propio fillo Leopoldo, que marchou fuxindo da chamada do exército franquista e deixando atrás os cánticos tétricos das procesións no mencer, e a visión alucinante da cabeza desfigurada de Manolo Rei, compañeiro seu no consulado arxentino, tirado xunto á vía do tren.

A moitas outras persoas, o cónsul arranxoulles a documentación para que saisen en barco rumbo a América. Até que o goberno de Burgos lle retirou o exaequator e tivo que trasladarse a Porto, desde onde seguiu realizando xestións para axudar aos perseguidos a cruzar a fronteira.

Tempo despois, xa de volta en Montevideo, Edmundo Novoa recibiría unha grande homenaxe dos exilados galegos en Uruguai. Foi un acto de xustiza con aquel home valente, solidario e comprometido coa causa da República. Un nome, Edmundo Novoa De María, que merece un lugar de honra no memorial da dignidade, na historia da Galiza xenerosa, da Galiza resistente.

Fontes

-Entrevista a Leopoldo Nóvoa (Proxecto Nomes e Voces)
-Entrevista de Olalla Bouza a Belarmina Ordóñez (Arquivo de Margarita Teijeiro)
-Carlos Zubillaga Barrera: “El exilio gallego en Montevideo”, en O exilio galego de 1936, Ediciós do Castro, 2006

O DÍA QUE DEMOCRACIA SE CHAMOU LUCRECIA

“A partir del 18 de julio de 1936 empiezo a sufrir persecución por asuntos políticos teniendo que presentarme en el cuartel de la Guardia Civil de Moaña un día si y otro no; cierto día el sargento me invita a ponerme a sus órdenes y a colaborar con ellos y que no me pasaría nada, yo le dije que eso nunca, antes muerto que avergonzado” 
(Diario inédito de José Casal, veciño de Vilaboa preso durante catro anos no Lazareto de San Simón e no Forte de San Cristóbal).

Casilda díxolles aos fillos que José tiña escritos, que cando morrera xa saberían... O que non lles dixo é que a ela a raparan os falanxistas cando foron deter o seu home en setembro de 1936. E que gardou o cabelo como símbolo da aldraxe daquel tempo infame. O tempo azul no que campaban as sotanas, as correaxes e os uniformes militares.

Casilda Rosendo e José Casal casaron en San Adrián de Cobres, concello de Vilaboa, e en 1932 tiveron unha filla á que lle chamaron Democracia. José, o seu irmán Belarmino e  seu curmán Rogelio Casal eran carpinteiros de ribeira, militantes socialistas e directivos da Sociedad de Agricultores e da Sociedad de Obreros de Construción Naval, afecta á UGT. Despois do 20 de xullo sufriron un inferno de persecución, de humillación e de dor, compartido polas súas mulleres e os seus fillos. Unha tortura física e psicolóxica que os acompañou toda a vida co seu ronsel invisíbel de tristeza e de amargura.




José Casal (sentado),
Belarmino Casal (centro)
e Rogelio Calvar (dereita)

Si, Pepe Casal tiña escritos. Escribiu un diario conmovedor no que relata con detalle os días de terror, os anos de cadea, de silencio, de medo; o acoso interminábel que sufriron na súa familia; o rasto das feridas que non deron curado nunca... Mais houbo marcas naquela casa que non aparecen no Diario, centrado no relato da persecución dos primeiros días, na crónica das detencións e interrogatorios, do expolio, da prisión en San Simón (co seu irmán Belarmino e o seu curmán Rogelio Calvar) coas noites de anguria e os día de traballos forzados, da viaxe humillante até Pamplona e as condicións infames en que sobreviviron no Forte, da fuga do 22 de maio de 1938... Do día en que foi detido, o 8 de setembro de 1936, e do día en que chegou á estación de Redondela coa liberdade condicional, o 8 de setembro de 1940.

Hai marcas que permanecen aínda visíbeis, que o tempo non dá borrado. Como aquel día de 1936 en que levaron á igrexa á filla, Democracia Casal Rosendo, e a bautizaron nunha pía separada xunto con outros nenos de familias republicanas. Desde aquela data chamouse Lucrecia Casal Rosendo. E coma ela outra nena que se chamaba Libertad e que foi bautizada como Berta. Aquel día, na igrexa de San Adrián de Cobres, oficiouse o final daqueles nobres ideais –Democracia, Liberdade- na imposición do sal do bautismo a dúas nenas que naceran nun tempo de luz e de horizontes abertos.

José Casal escribiu aquel diario para lembrar, para que se soubese a verdade, para denunciar a inxustiza de tantos crimes impunes. Para que se convertese co tempo nun alegato, nunha acta acusatoria contra a barbarie fascista. E no relato claro de tantas vidas dignas e de tantos heroes sen nome.

Mais tamén quizais para non ter que falar, para instaurar o silencio naquela casa na que nunca máis se volveu contar o que pasara. Naquela casa na que os días 8 de setembro non se traballaba, porque era unha data cargada dunha dor profunda, impresa na fondura da alma, coa amargura da humillación e da derrota.

Esa amargura convertiu a José Casal nun home de poucas palabras, reservado, pensativo, sensíbel, que non podía evitar chorar nas ceas de Noiteboa. E que gardou todos os segredos, todas as renuncias e todas as pequenas vitorias da dignidade humana, nun caderno que conservou coma un tesouro no interior da súa casa, na profundidade da súa alma magoada e chea de grandeza.



Páxina final do Diario inédito de José Casal Fernández
(propiedade da familia de José Casal)

Nota. A Asociación A Regaduxa. Memoria Histórica de Vilaboa ten intención de publicar o caderno do Diario de José Casal Fernández, polo seu extraordinario valor como documento histórico e como testemuño dos ideais nobres e das vidas dignas que foron tronzados polo fascismo e a Ditadura.

AS ACTAS DA DIGNIDADE: BELARMINA ORDÓÑEZ

Para Belarmina Ordóñez, que cumpre 99 anos o 30 de xaneiro de 2015

Salimos voluntarios para ir al pueblo a buscar agua a la fuente. Recibimos ropa y ayuda de las mujeres del lugar. Había muchos rojos. Es el único recuerdo agradable de mi permanencia en Rianxo (Testemuño do preso Benito Caballero, citado no libro Rianxo na guerra civil. Campo de concentración de prisioneiros de guerra)

Cando en novembro de 1937 chegaron a Rianxo os presos asturianos, Belarmina lembrouse de Miguel, o seu noivo preso nun campo de concentración de Asturias. Coñecérao en Vilagarcía a mediados dos anos 30, cando se trasladou desde Rianxo para traballar como criada na casa de Carmen López. Miguel Sanmartín militaba na CNT e en xullo de 1936 participou na resistencia ao golpe militar e despois fuxiu ao monte Xiabre. Cando o detiveron estivo preso un tempo e despois foi mobilizado no éxercito franquista. Mais o seu corazón estaba do outro lado e no Ebro pasou ao exército da República. Caiu prisioneiro en Teruel e sufriu anos de cadea en diferentes campos de concentración e batallóns de traballadores en Asturias.

Campo de concentración de Rianxo,
 na Fábrica do Castelo

Sempre que vía aos prisioneiros da Fábrica do Castelo que saían a traballar nas rúas -malvestidos, suxos, derrotados-, Belarmina imaxinaba as que estaba a pasar o seu Miguel na soidade dun campo de concentración asturiano. Imaxinaba o frío, o silencio, a desesperación. O maltrato, a humillación. As longas noites de insomnio, e os días interminábeis.

Por iso, o día que aquelas dúas señoras lle preguntaron á súa nai se sabía dalgunha muller que quixera lavarlle a roupa aos presos, Belarmina díxolles que si, que ela queria: -Eu voulle lavar a roupa, porque quen sabe quen lla lavará ao meu Miguel... Desde aquel día fíxose madriña de 6 mozos asturianos encarcerados na antiga Fábrica do Castelo. Laváballes a roupa e leváballes comida. Como só lles deixaban levar pan, baleiraba os bolos e enchíaos con ovos escalfados e chícharos.

Belarmina colleu confianza co sarxento do campo e deixábana entrar. Foi entón cando viu as condicións infrahumanas nas que vivían aqueles homes: a falta de hixiene, a humidade, o frío, o chan terreño no que durmían, a tristeza que invadía aquel lugar sinistro, un espazo lúgubre que aquel día ficou alumeado polo rosto de Belarmina, polo vestido vermello que escolleu para a ocasión, polos aplausos dos presos que se xiraban para mirala: Ahi viene la roja...

No inverno do 37, Andrés de la Torre, un dos mozos que ela atendía, un rapaz de 18 anos, púxose enfermo. Belarmina foi visitalo. Estaba moi maliño. Leváballe leite e medicinas. Andrés pediulle que lle escribira á súa nai, que lle dixera que non ía voltar máis á casa. E que lle levara flores cando morrera. Sabedora da situación, Olegaria Gonçalves, a nai de Rafael Dieste, mandoulle aviso a Belarmina de que tiñan un panteón a disposición, se morría o rapaz.




Belarmina Ordóñez e Miguel Sanmartín

Veu un irmán visitalo mais, aos poucos días de marchar de volta para Asturias, Andrés morreu. Enterrárono no panteón dos Dieste. Tempo despois marcharon os compañeiros de Andrés e un deles, Tomás, avisouna. Díxolle que cando pasaran por diante da súa casa íanlle cantar unha canción. E así foi, aqueles homes cansos, derrotados, exhaustos... entoaron a cantiga da despedida: Pasa un río por tu puerta/ y no me dás de beber/ Teniendo el agua tan cerca/ me dejas morir de sed...

Rematada a guerra, pecharon o campo de concentración de Rianxo. Despois de pasar case 6 anos en distintos prisións en Asturias, Miguel voltou a Vilagarcía. Malia a persecución, as ameazas, as miradas oblicuas, malia a adversidade daquel tempo escuro, Miguel Sanmartín e Belarmina Ordóñez casaron e foron sacando adiante a casa e os fillos que viñeron.

Uns seis anos despois da morte de Andrés, chegou un irmán seu a Vilagarcía preguntando por Belarmina. Casara e viñera de viaxe de noivos a Galiza. Carmen, a súa nai, cando lle preguntou que quería que lle levara de agasallo díxolle que quería o corpo do fillo. Entón Belarmina fixo o máis grande aceno da solidariedade, a expresión máis clara da súa grandeza de muller solidaria, de muller xenerosa, de muller valente. Foi falar con don José Fariña, o cura de Rianxo. Pediulle permiso para desenterrar o corpo de Andrés, para que o seu irmán, Pedro, lle puidera devolver á nai o corpo daquel rapaz de 18 anos que os fascistas lle arrancaron dos brazos, da casa onde o tiña agochado. Coa axuda do enterrador, Belarmina, Miguel, Pedro e a muller deste, desenterraron clandestinamente os osos e leváronos en caixas de cartón para Vilagarcía. Belarmina e Miguel gardáronos uns días no faiado da súa casa e dias despois entregáronllos a Pedro na estación de tren.

Hoxe Belarmina é un gran símbolo da memoria viva, da memoria resistente. Unha luzada de amor e de xenerosidade, unha labarada xigantesca no medio da noite e da infamia do franquismo. Unha presenza que nos fala das vidas xenerosas, dos acenos valentes, das mans comprometidas e solidarias. Unha voz rexa en loita contra o esquecemento. Un nome maior do grande libro da dignidade.

PD A miña gratitude a Margarita Teijeiro, que me entregou a súa arca da memoria de Vilagarcía, un celeiro vizoso de nomes e vidas que ela contribuiu decisivamente, con coraxe e teimosía, a sacar das tebras do esquecemento.

Fontes:

-Entrevista de Olalla Bouza a Belarmina Ordóñez (Arquivo de Margarita Teijeiro)

-Montse Fajardo: “Belarmina, la enfermera del vestido rojo”, Faro de Vigo, edición Arousa, 21-X-2003

-Comoxo, Xosé; Costa, Xesús; Santos, Xesús: Rianxo na guerra civil. Campo de concentración de prisioneiros de guerra