O Souto

O Souto, en Paredes, é un lugar máxico, con deslumbrantes vistas á ría de Vigo. É unha terra fértil, asollada, vizosa, poboada de laranxeiras e de paxaros. Nun recanto deste lugar vive Dorinda, unha muller de 92 anos que rememora para min os tempos da infancia e da mocidade; a escola de Don Luciano, que lles aprendía cancións republicanas que ela recita de cor; os días de terror falanxista e cívico de febreiro do 37, a Lola do Souto coa cabeza rapada, a casa queimada de Carmen de Salada, o rexistro da casa de Román e Edemira na procura dun home fuxido dun fusilamento colectivo en Cangas; a persecución diaria de Pepa do Tombo, que lle levaba a comida ás agachadas ao seu home; a traxedia da familia Cerqueiro, Juan, Venancio e Lola, de Vilaboa; os asasinados no cemiterio de Ponte Sampaio, na subida ao cuartel de Figueirido e na Regaduxa; os traballos forzados dos presos do cuartel e as familias asturianas instaladas en Figueirido e Postemirón para coidar aos seus; os veciños de Paredes e Vilaboa que fuxiron e se agocharon durante tres anos: Manuel García Amoedo, Juan Cal Conde, Antonio Vidal Vilas, José Cerqueiro Regueira, Manuel Pérez Curra, Manuel Mata Del Río...

Tamén me falou da noite en que houbo morrer Antonio Naval, detido no cuartel da garda civil de Moaña, da longa espera da familia na casa do Eirado, sen saber del, imaxinando o peor, até que Antonio chegou ás 2 da mañá, volveu andando desde Moaña no medio da noite, e do medo e da anguria con un salvocoduto que lle dera Freire, un dos xefes falanxistas da localidade, que o coñecía porque tivera unha noiva en Paredes. Esa moza chamábase Enedina Conde e era filla de Pepa e Emilio do Tombo, que sofriron o que non está escrito por non renunciaren ás ideas e á lealdade. Enedina vive hoxe en Venezuela, ten 103 anos, e talvez lembre os días de 1936 en que ía levarlle a comida e a roupa lavada ao seu pai ao Lazareto de San Simón. Alí coñeceu a Fernando Gurrea, compañeiro de prisión do pai, co que acabaría casando e vivindo en Paredes até que coma moitos membros da familia decidiron probar fortuna lonxe da terra natal.

Na arca das historias extraordinarias, custodiadas na memoria prodixiosa de siña Dorinda, aínda hai vidas que se perden na noite do esquecemento. Historias coma as de Juan Lago Collazo, natural de Paredes, detido e maltratado no cuartelillo de Vilaboa, e que máis tarde desertou do exército franquista en Zaragoza e fuxiu a Francia. Percorreu o pais pedindo esmola e chegou a París e cando xa esmorecía consumido pola fame e a desesperación e o abandono da embaixada encontrou un home de Murcia que o levou á súa casa e lle deu cama e alimento e agarimo e o internou nunha clínica de convalecencia para que se recuperase. Aquel home e a súa muller e a filla visitábano todos os sábados para levarlle comida e revistas nas que aprendeu o francés e cando saiu deulle traballo no seu taller mecánico, onde seica cobraba o equivalente a vinte pesos ao día. Juan acabaría casando coa filla, seguiron vivindo en París e moitos anos máis tarde Juan voltou a Paredes en varias ocasións e continuou a súa vida en Francia e pediulle á familia que cando morrese os seus restos voltasen á súa terra. As súas cinzas non repousan no cemiterio de Vilaboa, foron depositadas polo seu irmán Ramón no cemiterio de Cedeira, en Redondela, no panteón familiar. 

Hoxe os paxaros, as laranxas e o sol voltaron a iluminar as abas do monte da Maica e as terras que caen contra a ría. Sinto orgullo do lugar e da memoria que o habita, e prometo volver, non deixar nunca de volver, para seguir descifrando o interninábel libro do esquecemento.

Paredes, 29 de marzo de 2014.

Eligio Rey, canteiro e músico

Onte pola tarde fun a Paredes (a miña terra natal, no concello de Vilaboa) falar con unha muller de 82 anos á que lle mataron o pai cando tiña 4 anos, o 2 de marzo de 1937, despois de pasar meses preso en San Simón; matáronlle o pai (a nai morrera cando tiña catro meses) por ir a Pontevedra o 20 de xullo, por ser obreiro e comunista e defender a legalidade (a iso os golpistas chamábanlle rebelión); matáronlle a esperanza, a liberdade, a infancia e condenárona nun mundo de miseria, de fame, de terror. Esta muller tamén me falou dos veciños e veciñas perseguidos, agochados no monte e nas cortes do gando; das mulleres rapadas; dos asasinos e dos seus cómplices. Faloume da represión invisíbel, da persecución e da dor interminábel. Gardaba coma un tesouro o libro Aillados, que fala do seu pai preso na illa que case se ve desde a súa casa. Quedamos para falar outro día mais vou precisar máis días para que me desvele a súa enciclopedia do esquecemento. Díxenlle que queriamos organizar no mes de marzo un acto en homenaxe do seu pai e os ollos enchéronselle de emoción e de orgullo. Despois de tantos anos, aínda se laian algúns de que queiramos saber o que pasou, de que mundo silenciado vimos, e sinto con máis forza a obriga de saber, de pronunciar os nomes das vítimas, de sacalos da escuridade dos arquivos militares e da letra fría dos rexistros civis, de poñelos en letra escrita nunha historia que aínda non está contada e que reclama xustiza. Na memoria de Eligio Rey Freijanes e de todas as persoas que foron encarceradas, perseguidas, aldraxadas, encerradas no xigantesco cárcere e enterradas no inmenso cemiterio do franquismo.

O pasado sempre volve

Miro debaixo da pel da aldea e atopo ducias de persoas invisíbeis, que enchen o grande libro do esquecemento: Eligio Rey Freijanes, Agustín da Carballeira, Antonio Vidal, Antonio Naval, Manuel García Amoedo, Juan Cal Conde, Emilio do Tombo, Pepa do Tombo, José Valladares, Lola do Souto, Leandro Acuña Seoane, Juventino Puentes, Afligida Acuña , Román, Edelmira...

Procúroos na memoria fría dos rexistros civís e dos arquivos militares. Onde pon “condenado a morte por rebelión militar”, eu digo “Eligio Rey, canteiro, vilmente asasinado polos militares rebeldes”; onde está escrito, “condenados a prisión por auxilio á rebelión”, eu poño “perseguidos, torturados e encarcerados por defender a legalidade republicana”, onde reza “detidas por axudar aos rebeldes” eu escribo “rapadas, humilladas, aldraxadas e torturadas por seren valentes e solidarias”.

O Ditadura impuxo o terror, aniquilou os avances sociais, decretou a barbarie. A cacería humana. O silencio das cunetas e dos cemiterios, das tumbas anónimas. Despois do asasinato e o cárcere veu unha nova condena: as ameazas, as multas, os insultos, os castigos, o intento de aniquilamento público. As familias dos “rojos” foron sinaladas co dedo e sometidas durante anos a unha persecución implacacábel que deixou fondas cicatrices físicas e psicolóxicas. Mentres os prohomes do rexime amasaban fortunas e recibían honores, as familias dos vencidos rillaban a fame e convivían diariamente co medo e coa amargura. 

Despois veu o esquecemento, unha inxustiza se cadra tan grande como a propia represión. Invocando palabras tan honorábeis como concordia e reconciliación, prohibiron lembrar as vítimas, honralas, pronunciar os seus nomes. Mentres, os mortos seguían nas cunetas, os crimes sen castigo e a memoria franquista campaba nas paredes das igrexas, nos rótulos das rúas, na administración e no goberno. Nalgún casos mesmo inocularon o sentimento da culpa nas familias dos vencidos. 

Mais o pasado sempre volve. É teimoso, rebelde. Abrolla vizoso nas voces de Eugenia, de Marina, de Luísa, de Lolo, de Tucha, de Roberto... Unha corrente de memoria orgullosa que non acepta pactos de silencio, que renega do olvido e da culpa, e que nos convoca á tarefa colectiva de coñecer a historia, de pronunciar solemnemente os nomes das vítimas e de escribilos con letras de ouro no devir da nosa terra.

Inverno do 37

Xaneiro e febreiro do 37 foron meses duros na miña terra de Paredes. Os cívicos comandados polo criminal de guerra Víctor Lis repetían as incursións nocturnas, avisados polos fascistas do lugar (de cuxo nome quero acordarme). Media ducia de homes vivían agochados coma animais en covas, en palleiros, no monte. As mulleres e os fillos compoñían escenas de medo e amor sen límites. Arriscaban a vida contruíndo agochos e levando a comida ao monte da Costa, ao monte do Castro. Un día de febreiro voltaron á aldea os cívicos ao mando de Lis e o cabo Barjas. A crónica xornalística fala da detención de catro persoas como sospeitosas de colaboración cos fuxidos: “El jefe señor Lis y el cabo de la guardia civil sr Barjas con fuerzas a sus ódenes procedieron a la detención de los vecinos de Paredes José Valladares Iglesias, Aurelio Cal Bravo, Joseja Cal Conde y Afligida Acuña Mata por suponerse proporcionaban alimentos y albergue a significados elementos del Frente Popular...”. A memoria popular gardou lembranza daquel día de terror, de cabezas rapadas, de ameazas, de cheiro a casa queimada, de ostia limpa, de mulleres de ferro coma Lola do Souto e Pepa do Tombo, que algún día deixarán de ser invisibles, abandonarán o voluminoso libro do esquememento e serán nomes escritos con letras de orgullo na historia do noso pobo.

A noite das nenas costureiras

Tucha ten 89 anos e foi unha nena costureira. Hoxe volvín a Paredes e ela abriu para min as páxinas máis amargas do libro do esquecemento, as que falan do medo, da cadea, do tobo na corte, da fame, da enfermidade, da infancia roubada, das longas noites das nenas costureiras, ela e mais a súa irmá cosendo roupas militares para a fábrica de Regojo no ano 37 mentres o pai malvivía coma un animal acosado no tobo que lle fixera a súa muller na corte do gando.

Nos últimos días de xullo os cívicos xa estaban alí, no Peto, revolvendo todo, arrasando todo, devastando todos os sinais de miseria que se xuntaban na casa familiar. Mesmo botaron abaixo as mazás, “a única riqueza que había naquela casa”, para que non as puideran comer. Pero Manuel de Socorro non estaba alí, xa procurara agocho no monte porque sabía o que querían aqueles emisarios do terror.

Esa mesma noite a muller e as fillas maiores foron ao monte da Costa e baixaron uns piñeiros para construir a cova na corte do gando, o que ía ser agocho secreto de Manuel de Socoro durante tres anos interminábeis, máis de mil días de anguria e desesperación e enfermidade e acoso até que na primavera de 1939 chegou un novo gobernador a Pontevedra e moitos fuxidos caeron no engado e decidiron entregarse.

Tucha garda coma un tesouro a memoria do pai e da nai, garda lembranza da solidariedade e tamén xenreira. Naqueles anos campaban os lobos. Os extorsionadores. Os delatores e os asasinos. Emocionoume cando falou do día que foi ao Lazareto, nos días da Illa da Memoria. Escoitou na voz de Matías a historia do presidio e pediulle o libro no que estaban escritas as vidas daqueles compañeiros do seu pai.

Hoxe as mans daquela nena costureira rescatan na profundidade do tempo as páxinas do libro do esquecemento, as estampas da amargura e da dignidade; e entón eu quero devolverlle o fiscorno que lle incautaron a Manolo de Socorro, entregarlle un cesto cheo de mazás e prometerlle que a chama da memoria dos seus pais non se apagará nunca.

Homenaxe

Abro outra vez a arca da memoria (ábrena para min as mulleres octoxenarias de Paredes, que xa perderon o medo que se lles meteu no corpo cando eran unhas nenas). Levanto acta das páxinas máis escuras do libro do esquecemento: as que falan do sr Ríos, Manuel Rodríguez Ríos, alias Chico Listo, que tivo unha tenda na rúa Real e era no 36 o xefe comunista de Vilaboa; perseguido, fuxido, condenado a morte, despois a cadena perpetua, preso no Lazareto, nas minas do Fontao... a súa memoria pérdese na néboa do tempo e reaparece na famosa tenda da rúa Real, veciña do Cisne, lugares míticos. As páxinas que falan de Lola, a filla de Cerqueiro, de Vilaboa, secuestrada de noite e paseada espida, violada, rapada por ser filla dun dirixente obreiro que estaba agachado. Lola nunca superou o trauma, pechouse na casa, incomunicada, derrotada, sometida polo medo e a vergoña. As que contan a historia da nai de Manuel do Bispo, de Vilaboa, tamén violada e rapada polo fascistas, e humillada pola muller do falanxista Palmeiro: chora, chora, que aínda che queda moito que chorar. As páxinas que falan de Faustino García e Edelmiro Dios (eran ghuapísimos os dous!), militantes socialistas, fuxidos e agachados en Paredes e en San Adrián onde son detidos: despois dunha brutal malleira, a Edelmiro Dios, da familia do Ferreiro do Pino, lévano a Bora, obrígano a cavar a propia tumba, asasínano e mutílano salvaxemente.

Pouco a pouco vou descubrindo (elas vanme descubrindo) un territorio para min descoñecido. Un pequeno lugar no que en pouco tempo abrollou a dignidade, o compromiso, a solidariedade, a coraxe dun grupo de obreiros que soñaban con cambiar o mundo. Un fato de homes atrevidos que pensaron que podían defender a súa clase e salvar o goberno lexítimo con unha camioneta e con 12 escopetas requisadas. Despois veu a noite, a cacería humana, a ignominia, o terror, o lume; todo o peor da especie humana caeu sobre aqueles homes e mulleres para os que hoxe só podemos pedir xustiza e recoñecemento. Que mellor homenaxe que saber das súas vidas, compartilas con aquelas que gardan a súa memoria indelébel?

PD O domingo 16 de marzo o colectivo A Regaduxa organizou na canteira de Paredes unha homenaxe aos homes e mulleres de Vilaboa represaliados polo fascismo

PD A imaxe corresponde a Juana Otero, tía de Mariví Villaverde, rapada por non delatar á súa familia. Colección de Mariví Villaverde

Cartografías do terror

Os mapas non representan só realidades físicas, tamén marcan o rumbo dos sentimentos, das ideas e das emocións. En Vilaboa temos tamén mapas tinxidos de sangue, balizas dos escenarios do terror, da devastación, da brutalidade. Témolos presentes, para conducirnos na vida con decencia e dignidade.

O epicentro desa xeografía macabra está na illa de San Simón, o Lazareto, resumo preciso da beleza e o espanto, do heroísmo e a barbarie. A illa aínda está habitada pola alma de milleiros de presos, pola violencia de carcereiros e capeláns, polo terror dos traslados nocturnos, pola xenerosidade das mulleres de Vilaboa, Arcade, Cesantes e Redondela que lle levaban a comida e lle levaban a roupa aos alí recluídos. San Simón, a Illa da Memoria novamente transformada en Illa do Esquecemento.

No noso mapa de ausencias está tamén o cuartel de Figueirido, campo de concentración e de traballos forzados de miles de prisioneiros, sobre todo asturianos, moitos deles mortos polas duras condicións do presidio e enterrados nos cemiterios de Salcedo e de Vilaboa. As voces da memoria falan de mozos construindo con picachóns a estrada que sobre a Castiñeiras, de familias instaladas en Postemirón e noutras aldeas próximas para atender aos seus, de solidariedade outra vez con nome de muller.

Nos mapas da memoria de Vilaboa, abundan tamén as cunetas tinxidas de sangue. As beiras das curvas da Regaduxa, entre Acuña e Santa Cristina, escenario de crimes dos que só se garda un breve relato no arquivo municipal: “morte a causa de hemorraxia interna”.

A cacería humana tamén deixou o seu ronsel vermello no cemiterio de Ponte Sampaio, última estación dos corpos de Avelino Ares, de Cuntis, 41 anos, e Ángel Emilio Nores Rodríguez, de Cangas, 32 anos, Estanislao Mallo Martínez, de Cangas, 33 anos, e Francisco Piñeiro Barreiro, de Bueu, 34 anos, asasinados vilmente á beira do cemiterio o 26 de setembro de 1936. E do turco, José Judas Amato, “que vendía gravatas en Vigo”, e do ruso Mickael Kanarensky, tamén inmolados o 18 de agosto de 1936 e que foron soterrados no anonimato do camposanto municipal.

O noso mapa do terror tamén marca o lugar, na estrada de Paredes a Ponte Sampaio, onde o 24 de agosto de 1936 lle rebentaron a cabeza ao veciño de Salcedo José Gallego Acuña, de 49 anos, ebanista. Contan que os nenos de Paredes que foron ver o cadáver encontraron un home co sexo metido na boca.

Os mapas fálannos de vidas segadas pola barbarie, de corpos mutilados, de familias rotas, á intemperie; tamén nos contan de asasinos de boa reputación, criminais de comunión dominical, prometedora carreira, matrimonio de comenencia; emisarios do terror nocturno, habituais do casino, das procesións e das colectas. 

Os lugares dos mapas son agora espazos da lembranza, do compromiso, da liberdade. Están presentes, sinalando o ronsel da memoria, o rumbo da vida decente e a ansia de xustiza para as vítimas do terror fascista.