mércores, 30 de decembro de 2015

VOLVER DO MAR III Cangas

Na memoria de Francisco Ferreiro Budiño e de todas as familias de Cangas que mantiveron viva a memoria do terror e a herdanza da dignidade. Contra o esquecemento.


En xullo de 1936 Eugenio Bastos tiña 20 anos e moitos soños por cumprir. Vivía en Cangas e todos os días cruzaba a ría para ir traballar como mecánico no asteleiro de Barreras en Vigo. Os seus soños tiñan moito que ver coa República, coa Fronte Popular, coas Xuventudes Socialistas Unificadas, coas loitas dos traballadores por unha vida mellor. Como a súa irmá Esperanza e moitas outras mulleres organizadas en sindicatos e na militancia política de esquerdas.
José Nores
José Nores tiña 16 anos. Tocaba na banda de música e xogaba ao fútbol no equipo do Pósito. Traballaba como albanel e militaba tamén nas Xuventudes Socialistas Unificadas, como Eugenio. O seu irmán maior Emilio Nores, de 32 anos, era militante do PCE, como Luís Soliño e Estanislao Graña e José Mejuto e Emilio O Azaña e moitos outros. 
Antonio Blanco Rodal
Daniel González Graña
Antonio Blanco Rodal tiña 26 anos. Era mariñeiro, da Alianza, e militaba no PCE. Tamén era mariñeiro, e da Alianza, Daniel González Graña, “Gadé”, de 24 anos. E Normandino Núñez Martínez, de 46 anos, que militaba na UGT. Os mariñeiros de Cangas pertencían maioritariamente á Alianza Marinera desde que se fundara o sindicato no ano 1914. O primeiro presidente fora Lorenzo Corbacho Rodal, canteiro socialista. No ano 24 a Alianza, a Sociedad de Canteiros e a de Oficios Varios constrúen o novo local, que pasou a chamarse a “Casa do Pobo”, a casa común dos obreiros e mariñeiros, e tamén a partir de 1935 das redeiras e atadeiras organizadas na sociedade La Reivindicadora, liderada por Manuel Piñeiro Pastoriza.
A maior parte dos canteiros eran da parroquia de Darbo. Pertencían á Sociedad de Canteiros de Cangas, integrada na Sociedad de Oficios Varios (UGT), presidida por Lorenzo Corbacho. Traballaban nas estradas e na construcción de edificios. E loitaran sen descanso pola xornada laboral de 8 horas, por melloras salariais, por conseguir avances sociais para o colectivo e para o pobo.
Irmáns Martínez Pazó
Guillermo Fernández Fernández O Pavito, de 27 anos era un mozo forte. Militaba no Partido Socialista. Vivía en Darbo e traballaba na construción. E tamén era boxeador. Tamén eran de Darbo, e canteiros, os irmáns Martínez Pazó: José, de 25 anos (PSOE), Alejandro Isolino, de 20 (JSU), e Silviano. E Antonio Ferreiro Núñez, (PSOE) de 32 anos, e Estanislao Ferreiro Núñez, de 24 (JSU), da familia dos Boreiros, de Cimadevila. Secundino Ruibal Villar, de 38 anos, (PCE) tamén era canteiro e de San Pedro de Darbo. Militaba no PSOE.
Guillermo Fernández
A primavera de 1936, aquel tempo de loitas e de soños, rematou pronto. Aos mariñeiros e aos canteiros de Cangas, ás atadeiras, aos militantes da Alianza e da Sociedad de Canteiros, ás súas familias, o fascismo tronzoulles a vida, arrebatoulles os soños, arrincoulles os dereitos e as ilusións polas que tanto loitaran. E deixáronos tirados como cans nas cunetas, á intempérie. Ou no fondo do mar. Ou en Pontevedra, diante dun pelotón de fusilamento. E ás mulleres rapáronas, humilláronas, obrigáronas a desfilar coa cabeza rapada, a varrer o local da Falanxe. Marcáronlles a fronte coas letras UHP (Uníos Hermanos Proletarios) ou coa fouce e o martelo. Insultáronas e vexáronas. E condenáronas a décadas de aldraxe e de silencio.
A Casa do Pobo, o local que simbolizaba as loitas sindicais e o compromiso, foi asaltado e incautado. Destrozaron os mobles e queimaron os libros, nun ritual macabro como o de Vilaboa, como o de Moaña, como o tantos outros edificios construídos co sacrificio da clase traballadora que ficaron convertidos en cárceres e lugares de tortura.
En xullo comezaron as detencións e en agosto a cacería humana. Baixo a dirección das forzas vivas de armadores, conserveiros, empresarios e comerciantes (os Moldes, o farmacéutico Valentín Graña, e o seu irmán crego José, párroco de Aldán) actuaban pistoleiros a soldo e gardas civis sen conciencia nin escrúpulos. E foron a por eles, a polos dirixentes dos sindicatos e dos partidos de esquerdas. Detivéronos e torturáronos. E asasináronos, ás máis das veces sen sequera pasar pola humillación daqueles consellos de guerra onde todo estaba xa decidido nun exercicio infame de xustiza ao revés: os militares sublevados, os golpistas, acusaban de rebelión aos defensores da República, da democracia e da liberdade.
O 27 de agosto foron buscar aos mariñeiros e aos canteiros. Ao mariñeiro Antonio Blanco Rodal detivérono nada máis chegar o barco a terra. E aos mariñeiros Daniel González Graña e Normandino Núñez Martínez. E ao albanel José Nores, que era músico e futbolista e estaba namorado da vida. E ao mecánico Eugenio Bastos, Jatón, que aos seus 18 anos atravesaba a ría asubiando naquel verán caloroso, e arelaba que chegase o domingo para mocear ou ir á praia.
Tamén foron buscar de madrugada aos canteiros de Darbo. A Guillermo Fernández, o canteiro boxeador fórono buscar á súa casa á 1 da madrugada os irmáns Alfredo e Marcelino Moldes, un garda civil chamado Jaime e o xefe de correos. Aos irmáns Estanislao e Antonio Ferreiro Núñez secuestráronos –segundo o estarrecedor testemuño escrito polo seu pai, Francisco Ferreiro Budiño- ás dúas da madrugada un garda civil e catro falanxistas (un deles era un dos Moldes e o outro Gumersindo Iglesias “Pan e Porco”). E aos irmáns José e Alejandro Martínez Pazó E a Secundino Ruibal Villar, directivo da Sociedad de Canteiros de Cangas.
Na madrugada do venres 28 de agosto un comando terrorista formado por falanxistas e gardas civis levaron os once mariñeiros e canteiros nunha camioneta ao alto da Portela, xunto á fonte do Anguieiro. Fixéronos baixar coas mans atadas. Aqueles once homes e rapaces escoitaron por última vez o silencio da noite, e o son dos grilos, e o vento quente que viña do mar. E sentiron medo e anguria e sede. E entón soaron os disparos, rotundos, criminais, e o sangue correu a rolos polo Anguieiro.
Xa tiñan decidido como ocultar o crime. Non era a primeira vez que o facían, que guindaban os corpos ao mar. Cando chegaron ao peirao da fábrica de Cervera faltaba un corpo. O de Ladislao Ferreiro. Así que subiron os dez cadáveres nunha motora e fondeáronos no mar, atados ás parrillas que se usaban na conserveira. Ao día seguinte foron na procura de Ladislao. O rapaz resultara ferido e saltara da camioneta cando volvían a Cangas cos asasinados. Primeiro foi cara a Aldán, á casa dun tío que non quixo comprometerse e non o axudou. Desde alí foi cara ao monte de Subrido do Hío onde o rodearon 14 falanxistas. Levárono á casa de sinais, torturárono salvaxemente a “alli lo mataron a bayoneta, teniendo a menos de gastar pólvora, pues el pobre muchacho les pedía por todos los seres que ellos más querían que lo dejasen o que le dieran un tiro y ellos riéndose de la barbarie le dicen que para los de las ideas rojas no había perdón, luego que lo espedazaron lo tiraron entre las peñas de la costa, donde bañaba el cadáver el agua del mar” (segundo o estremecedor testemuño que deixou escrito para a historia o seu pai, Francisco Ferreiro Budiño).
Para as familias dos desaparecidos comezou daquela o tempo da anguria, da desesperación. A procura dos corpos nos cemiterios, nos lugares onde se oficiaba o terror. Se a morte, o asasinato dun ser querido é motivo de dor, canto máis saber do crime e non ter sequera un corpo para enterrar, un lugar onde levar as flores e as bágoas.
O venres 9 de outubro, 40 días despois de seren fondeados, a manobra dun barco fixo que saisen a flote os corpos de cinco dos asasinados de Anguieiro. As familias achegáronse á ribeira para identificar os cadáveres. Eran Antonio Ferreiro Núñez, Normandino Núñez Martínez, Daniel González Graña, Antonio Blanco Rodal e José Martínez Pazó. A morte foi inscrita no rexistro municipal con unha lenda ignominiosa: “morte registrada en Cangas a causa de hemorragia interna por herida de guerra”.


Fontes

Xerardo Dasairas: Memorias da II República en Cangas, Ediciós do Castro, 2002

Antonio Nores e Iago Castroviejo:”Mortos, presos, fuxidos e desertores en Cangas na retagarda”, A represión franquista en Galicia, Actas do Congreso da Memoria, 2005.

Antonio Nores e Iago Castroviejo: A Alianza Mariñeira de Cangas 1914-1936. No centenario da súa Fundación, Asociación Memoria Histórica 28 de agosto, Cangas, 2014.

Francisco Ferreiro Budiño: escrito sobre a morte dos seus fillos Antonio e Ladislao
Web e entrevistas do proxecto Nomes e voces
 

sábado, 26 de decembro de 2015

VOLVER DO MAR II Fraternidad Marinera de Moaña


O 24 de xullo de 1936 os militares apropiáronse do local do sindicato Fraternidad Marinera de Moaña e entregáronllo á Falanxe. O que fora espazo de loita e compromiso pola causa dos traballadores do mar, convertiuse en prisión e lugar de humilación e tortura. Os falanxistas destrozaron o emblema do sindicato –a representación dun traballador loitando contra o dragón da fame-, saquearon o edificio, levaron mobles, bandeiras e libros e queimáronos nunha fogueira.
O edificio da Seara convertiuse en cuartel da Falanxe. Alí instalouse un tribunal das forzas vivas moañesas que sinalaban as vítimas do terror. Os homes encarcerados, sometidos a malleiras e vexacións. Obrigados a traballar nas reformas da casa do sindicato e na ampliación do cemiterio municipal. As mulleres rapadas, obrigadas a desfilar arredor do local despois de facerlles beber aceite de ricino. Obrigadas a cantar cancións fascistas, a berrar Arriba España, entre bágoas e vómitos e as burlas dos torturadores. Mulleres comprometidas coa República e a liberdade, e tamén nais, esposas, irmás... aldraxadas e violadas. A José Saavedra Sartié, que andara fuxido, detivérono e levárono a Marín. Antes conducírono ao antigo local da Fraternidad e obrigárono a borrar coas unllas a lenda gravada na parede: “Vale más morir para ser libre que vivir para ser esclavo”. Despois asasinárono vilmente e o seu corpo non apareceu nunca.


Local da Fraternidad Marinera incautado polos fascistas
Imaxe de 1939, do libro Moaña nos anos vermellos
Co tempo, habíase consumar a profanación daquela casa-símbolo do sindicalismo máis combativo. Nunha imaxe de 1939 a escenografía fascista preside o lugar: o crucifixo, o xugo e as flechas, os retratos de Franco e José Antonio, e as lendas Saludo a Franco e ¡Arriba España!

Mais a finais de xullo de 1936 o peor estaba por chegar. O terror instalouse nas casas, nas rúas, nas covas e nos montes de Moaña, de Meira, de Domaio e Tirán. Chegaron os comandos asasinos dirixidos por Bruno Schweiger, criminal de guerra nazi, secundado por falanxistas de Marín e por militares do Polígono Jaime Janer. Chegaron as visitas nocturnas ao local do sindicato e ás casas dos militantes de esquerdas. O roubo de bens, como o coche que lle confiscaron ao médico Luís Caamaño, cuñado do dirixente republicano Amancio Caamaño Cimadevila, asasinado na Caeira o 12 de novembro de 1936. Chegaron as ameazas, as malleiras e as extorsións. As propostas para vestir a camisa azul dos delatores e dos covardes. E os corpos que desaparecían nas augas frías e profundas da ría de Vigo, fronte á punta da Guía.

O primeiro que viñeron buscar foi Manuel Ríos Cancelas, directivo da Fraternidad Marinera. Seica estaba na listaxe que fixeran as forzas vivas de Moaña, acusado de participar na requisa de armas para defender a República. Xuntaron a uns vinte mozos e leváronos á praia de Domaio. A intervención da garda civil impediu o masacre mais non salvou a Manuel Ríos, cuxo corpo acribillado a balazos desapareceu para sempre nas augas do mar de Vigo o 15 de agosto do 36.
José Paz Pena
(Imaxe do libro Moaña nos anos vermellos)
A caza dos dirixentes cenetistas continuou nas semanas seguintes. Presionaron e torturaron as familias, vixiaron día e noite as casas, artellaron engados para que se confiasen e saísen dos agochos. Foi así como capturaron a José Paz Pena, presidente da Fraternidad Marinera e secretario do Sindicato de Industrias Pesqueras de Vigo-Bouzas (CNT). O veterano líder mariñeiro participara na resistencia armada en Lavadores e logo fora para Moaña, onde permaneceu agochado. Detido no mes de novembro xunto con Cándido Giráldez Coloret, foi trasladado á prisión viguesa do Frontón e sometido a malleiras e vexacións. Chegou a pedirlle á muller que lle levase comida envelenada, porque non podía aturar máis as torturas. Até que os asasinos de Bruno Schweiger os sacaron da cadea para levalos a Moaña, sometelos novamente a torturas antes de asasinalos no pesqueiro Ave sin Puerto e fondealos na ría con senllos pandullos atados ao pescozo. Disque o irmán de José, Manuel Paz Pena, tamén foi asasinado e o seu corpo tampouco apareceu.

Eugenio e Manuel Cancelas Corrales tamén procuraron agocho para fuxir do terror asasino. Mais a delación dun parente fixo que fosen detidos, torturados, asasinados e fondeados na ría en decembro do 36. Outros dirixentes esquerdistas de Moaña, Francisco González Ríos, José Ríos González, Francisco Fernández, José e Manuel Blanco Costa, José Paredes Piñeiro, José Riobó... tamén desapareceron para sempre. Os seus corpos tampouco voltaron dunha noite de terror e sangue. Dos asasinatos covardes nos cemiterios de Marín ou Bueu, ou na Cruz da Maceira, ou na travesía nocturna desde o porto de Domaio en dirección á Punta da Guía.
Tralos disparos fíxose o silencio, a noite. A dor dunha ausencia infinita para a muller de Saavedra, que estaba preñada. Para a muller de José Paz, sometida a aldraxes sen nome. Para Veneranda, a esposa de Manuel Cancelas. Para as nais, para os fillos, para as compañeiras. A anguria de non saber onde estaban os corpos, desaparecidos para sempre. E a humillación de non ter dereito a nada. Nin ao loito, nin ás bágoas, nin ao dó. Porque nin sequera eran viúvas, nin nais de fillos asasinados. Mais elas saben da dor das feridas, das cicatrices marcadas a ferro, da memoria proscrita, do silencio e do esquecemento. E da necesidade de lembrar, para que se volvan abrir as portas da casa do sindicato e entren con traxe novo outra vez os mariñeiros asolagados nas augas frías do mar de Vigo. Porque é de novo tempo de loita e fai falta a coraxe e a rabia, o compromiso e a entrega, a firmeza e a honestidade. Os ideais e os valores que ficaron aquí, que non conseguiron fondear...

 
Fontes

Xoán Miguel González/Xosé Carlos Villaverde: Moaña nos anos vermellos, Ediciós do Castro, 1999
Dionisio Pereira: Loita de clases e represión franquista no mar (1864-1939), Xerais, 2010

Luís Pérez Álvarez: Memorias, Edicións Corsarias/Nomes e Voces, 2015

Agradecemento
Os estudos e investigacións sobre a represión en Moaña son posíbeis, en grande parte, grazas a testemuños como o de Luís Pérez Álvarez Nacidas e ao tesouro de entrevistas realizadas pola A.C. Nós e o Arquivo de Memoria Oral do Concello de Moaña (Departamento de Cultura).

 

sábado, 19 de decembro de 2015

VOLVER DO MAR I


Era unha rapaza miúda e regordeta, duns 18 anos. Vestía decote unha blusa vermella e un abrigo verde. Vivía cos pais nunha casa humilde da rúa do Pino e traballaba vendendo xornais na rúa do Príncipe, no portal da sociedade recreativa Gimnasio. Simpatizaba co partido socialista e gustaba de ir ás manifestacións e aos mítins, levar bandeiras nos desfiles do primeiro de maio, corear as consignas co puño erguido UHP UHP UHP... Vivía o feliz soño da primavera do 36, entre berros e sorrisos, cando aínda era posíbel a esperanza nas casas proletarias.
Cando o 20 de xullo chegaron os falanxistas e os militares rebeldes á Casa do Pobo de Vigo, seica saíu por unha fiestra e procurou agochos durante semanas. Nos últimos días de xullo e durante o mes de agosto sentiu todo o peso do terror que abalou a cidade, as novas que chegaban dos compañeiros asasinados en Alcabre e Lavadores, as torturas no Frontón, as violacións, as rapas. Sentiu o medo atravesarlle o corpo nas noites de insomnio, nas horas interminábeis de espera, de agonía.
Pasaron corenta días e tamén deron con ela. Fórona buscar á casa na que estaba agochada. Levaron preso o pai, que era ferroviario. A ela levárona ao cuartel da Falanxe, nun coche escuro, entre insultos e ameazas. Aqueles rapaces de boa familia burguesa, valentes de alcool e de odio, ensañáronse coa rapaza que vían portando bandeiras vermellas nas manifestacións. Coa moza que berraba consignas revolucionarias e paseaba orgullosa os emblemas vermellos no corazón da cidade.
Conta a memoria do pobo que a raparon e que a violaron. Que a someteron a horas de humillación, de burlas, de violencia covarde. Que a asasinaron e a mutilaron salvaxemente, que lle cortaron os peitos. E que para ocultar aquel crime horrendo, trasladaron o corpo nun barco e fondeárono amarrado a unha prancha de ferro nas proximidades das illas Cíes.
Castelao: "No fondo do mar"
Estampa da serie Atila en Galicia, 1937
O corpo de Rosario Hernández Diéguez A Calesa nunca voltou do mar. Nunca voltou daquela noite de infamia, daquelas augas frías, fermosas e profundas. A súa familia non tivo dereito ás bágoas, a unha tumba no cemiterio, a unha lápida onde depositar flores. Porque na inmensa foxa común que foi a ría de Vigo non houbo lápidas, nin flores, nin bágoas. Só ducias de cadáveres mutilados, acribillados, sepultados no fondo do mar amarrados a pandullos, a parrillas das conserva, a pranchas de ferro. Só o silencio interminábel da morte, a escuridade, a friaxe.
O corpo de Rosario Hernández Diéguez A Calesa nunca voltou. Mais agora é tempo de retorno para o seu nome. É tempo de memoria e de xustiza. É tempo de celebrar a alegría daquela rapaza de familia humilde, de facer ondear de novo as bandeiras vermellas, os símbolos da liberdade. É tempo de derrubar os emblemas da opresión, os nomes que lembran a inxustiza, as cruces que celebran a barbarie. É tempo de levar flores ao mar de Vigo, ao mar das Cíes. Pola Calesa e por todos os corpos que nunca voltaron.

Fontes
Xoán Carlos Abad Gallego: Cen personaxes en torno a unha guerra. A República e a Guerra Civil na comarca de Vigo através dos seus protagonistas, Instituto de Estudios Vigueses, 2008.

Antonio Giráldez Lomba: Tres nombres en el recuerdo de Vigo hace sesenta años: “El Comandante”, “El Rabioso” y “La Calesa”, Glaucopis, 5, 1999.

domingo, 13 de decembro de 2015

A NENA DO LAZARETO


Ana Viéitez co seu pai
no Lazareto en 1939
(Fotografía do libro Aillados)
Nunha fotografía realizada na prisión da Illa de San Simón aparecen en actitude agarimosa un pai e unha nena. A instantánea forma parte do descomunal arquivo gráfico que deixou para a historia o preso vilagarcián Dámaso Carrasco. Os protagonistas da imaxe son Xosé Viéitez de Soto, mestre de Magán (Cuntis), e a súa filla Ana, que fora ao cárcere do antigo Lazareto visitar o seu pai acompañando á súa nai, Carmen Gómez Martínez.
San Simón foi só unha das estacións da peregrinaxe polos cárceres franquistas de Xosé, desde que foi detido pola garda civil en As Neves en agosto do 36. Levarono primeiro á prisión de Pontevedra e logo ao Lazareto. De alí saíu -despois de pagar unha sanción económica- coa obriga de incorporarse ao exército sublevado. Mais estando na fronte de guerra foi acusado de facer manifestacións antifranquistas, procesado en Talavera de la Reina o 27 de novembro de 1937 e condenado a pena de morte, setenza que foi conmutada pola de 30 anos de cadea perpétua e inhabilitación para o exercicio da docencia. Seguiron os anos de prisión en San Cristóbal (Pamplona) en 1938, e San Simón, a onde foi trasladado en xaneiro de 1939 e onde permanece até o mes de marzo, que é conducido á prisión de Figueirido. En setembro de 1939 volta de novo a San Simón, etapa á que corresponde a fotografía coa súa filla Ana, que nacera en 1935.

Os anos de prisión de Xosé foron terríbeis para a súa muller e a súa filla. Carmen tiña o título de maxisterio e púxose a dar clases particulares. Cada quince días trasladábanse a Cesantes, alugaban un cuarto nunha casa particular e collían o lanchón para ir á illa. En febreiro de 1941 Xosé sae en liberdade condicional e tenta refacer a vida coa muller e a filla en Ferrol. Mais a persecución, o acoso e as ameazas decídeno a buscar mellor sorte no exilio. Comeza daquela unha viaxe chea de amor, amargura e heroísmo; unha viaxe sulcada de novo coas marcas da solidariedade, desde a fronteira do Miño até Lisboa. Unha viaxe que comeza en 1946 en Arbo, coa axuda do militante socialista vigués Pastor Rodríguez, preso coma el en San Simón, Pamplona e Figueirido. Coa axuda da oposición antisalazarista cruza o Miño e é trasladado en coche até Lisboa onde permanece agochado seis meses, mentres lle organizan a saída cara a América.
Durante eses seis meses en que permanece recluído nunha pensión, acontece unha fermosa historia de amor e solidariedade. Carmen e Ana establecense en Sela (Arbo), na casa dos avós paternos da nena. Até alí chegan as cartas de Xosé, que un mozo portugués chamado Aníbal lles leva despois de atravesar a nado o río Miño, arriscando a vida. Finalmente Xosé Viéitez consegue pasaxe para México coa axuda da organización cuáquera estadounidense Unitariam Service. Desde a fuxida do home, Carmen e a nena son sometidas ao acoso incesante da policía franquista, con visitas nocturnas á casa, rexistros, detencións, insultos, humillacións... un inferno que Ana non esquecería nunca, que lle quedaría gravado para sempre. Aquela sensación insoportábel de sentirse sinalada, marcada como roxa no Ferrol do Caudillo, a prohibición de xogar coas outras nenas...

En 1948 nai e filla conseguen fuxir da persecución, do medo, da anguria, do insomnio. Collen un avión en Barajas para reunirse con Xosé e comezar unha nova andaina no exilio mexicano. Un tempo de necesidade e tamén de felicidade, de ilusión, de proxectos. Son os anos en que a familia traba amizade cos Bernárdez de Redondela, a estirpe de Telmo e Isabel Gómez Costas. E con Choncha e Francisco Comesaña. E cos Búa de Pontevedra... Foi tamén un tempo de tristura, sobre todo cando Xosé enfermou por mor dunha úlcera provocada pola mala alimentación nos cárceres franquistas e morreu en 1957.
A foto que fixo chorar a Ana Viéitez o 22 de xullo de 2006.
Á dereita da imaxe, o seu pai
Aquela nena de San Simón nunca deixou de lembrar, nunca deixou de loitar. Xa de volta a España militou na causa democrática e republicana contra o franquismo. Sempre na esquerda, coma os seus pais. Implicada no combate pola memoria e a xustiza, presidiu AFAR II República (Asociación de Familiares y Amigos de Represaliados por el Franquismo) e formou parte do Consello pola Memoria de Galiza (2006-2009). E en xullo 2006 voltou ao Lazareto, 67 anos depois, nunha das actividades do Ano da Memoria. Nada máis baixar do barco mirou unha fotografía do seu pai pendurada da galería dun dos edificios da illa e rompeu a chorar. Aquela muller seria, de aceno firme e rotundo, chorou de emoción, de rabia e de orgullo. Chorou polos seus pais perseguidos, pola nena do Lazareto e do Ferrol fascista, por todo o terror e a dor que sufriron ela e a súa nai en silencio. Por todo o sal das bágoas.

Aquela nena do 39, a cativa agarimada polo seu pai no Lazareto, nunca deixou de voltar a San Simón. Cada mes de xullo estaba alí, percorrendo os camiños, reflexiva, combativa. Seguiremos voltando á Illa, en xullo, para reconstruir as pezas do álbum familiar, para abafar o silencio, para coidar os feridos, para agarimar os vellos. E para volver encontrar a Ana e o seu pai, e a súa nai, que voltan do pasado cun sorriso nos beizos, sen o sal das bágoas...

PD Ana Viéitez faleceu en Madrid o pasado 11 de decembro, pouco antes de cumprir os 80 anos. Seguiremos o seu ronsel...
Fontes
Beatriz Graña: Voces na memoria. Galegas exiladas, emigradas e resistentes durante o réxime franquista, Premio Xohana Torres, Concello de Santiago-USC, 2003.
Caeiro, Antonio; González, Juan A.; de Saá, Clara: Aillados. A memoria dos presos de 1936 na Illa de San Simón, Ir Indo, 1995

Marcos Seixo: "A represión franquista en Cuntis. Memoria do 36", Revista A Taboada, 2007.
 

  

domingo, 6 de decembro de 2015

A MULLER QUE TECEU UNHA BANDEIRA


Foi unha amargura enorme, grandísima
Tucha Dios Vázquez

 
Conta a memoria popular que a bandeira da Sociedade de Agricultores de Salcedo foi deseñada por Castelao e que a teceu unha muller da parroquia, Josefa Vázquez Juncal. A sra Pepa tiña un taller de costura e traballaba tamén vendendo polas feiras as ferramentas da fábrica familiar, o Ferreiro do Pino.
Josefa Vázquez, na fábrica familiar co seu fillo Antonio
Josefa Vázquez tivo once fillos. O maior, Edelmiro Dios Vázquez, era en 1936 dirixente do Partido Socialista en Pontevedra. Os falanxistas e a Garda Civil fórono buscar á casa mais el xa non estaba alí. Agochouse primeiro en Paredes, na casa da familia do seu amigo Faustino García Puga. Despois trasladáronse a San Adrián dos Cobres e alí foron descubertos por unha confidencia. Leváronos ao cuartel da Garda Civil no Campo da Feira, mallaron neles, torturáronos salvaxemente até a agonía. A Faustino librárono da morte as influencias da familia, e sobreviviu ao horror daquel tempo infame e acabou embarcando no Winnipeg rumbo a Chile no verán de 1939 http://nondesaesquecemento.blogspot.com.es/2015/04/para-un-mapa-de-ausencias.html
A Edelmiro Dios, o fillo maior de Josefa Vázquez, os matarifes de Víctor Lis asasinárono e mutilárono salvaxemente. Seica o obrigaron a cavar a propia tumba e enterrárono no cemiterio de Bora http://anosdomedo.blogspot.com.es/2008/09/edelmiro-dios-vzquez.html  A súa nai non tivo forzas para ir visitalo na cadea. Non soubo tampouco que o ían matar aquel día, cando avisaron á familia de que o ían levar esa noite e a súa filla Fina lle levou a comida encargada no restaurante Calixto. Cando saiu do cuartel, Fina non puido conter a dor e as bágoas, porque sabía que era a última vez que vería vivo ao seu irmán torturado.
Mais nin sequera despois daquel crime os asasinos deixaron en paz a familia Dios. Seguiron petando nas portas da casa polas noites, saquearon a biblioteca e matáronlle o can, Leal, atravesándolle o cranio con unha baioneta. As irmás de Edelmiro, Fina e Tucha Dios, que estudaran a carreira de Maxisterio, foron apartadas da docencia, rapadas e encarceradas na prisión provincial durante dos meses. E o seu pai Antonio Dios Gómez estivo preso durante cinco meses.
Na casa de Josefa Vázquez xa non volveu haber paz, alegría, sosego. Nunca puido superar a dor de perder o fillo, o peso da ausencia, a agonía daquela morte cruel e inxusta. Mais non podía aturar que o seu fillo estivese enterrado como un animal nunha tumba anónima e moveu todos os fíos para conseguir trasladalo ao panteón familiar de Salcedo. Na casa souberon onde estaba enterrado porque unha moza de Bora marcara con unha pedra o lugar do crime e informou a familia. E as irmás Tucha, Fina e Nita foron levarlle flores todas as semanas ata que conseguiron o permiso para o traslado.
No tempo de prisión do pai e das irmás, Nita tiña 18 anos e axudoulle á nai a sobrelevar a dor, e os traballos da casa, e o baleiro das ausencias. Ela era a encargada de lavar a roupa que traían do cárcere, primeiro fervíaa en auga quente para matar as pulgas e piollos e despois íaa lavar ao río dos Gafos, que estaba ao pé da finca familiar, no barrio do Pino. E aínda cando estaba lavando ou voltaba á casa tiña que aturar os insultos dos falanxistas e dos cívicos.
Despois viñeron as multas, a intervención da empresa da familia, reconvertida en fábrica de armas para o exército sublevado. E nunha última demostración de sadismo, 4 anos despois de asasinalo impunemente, no ano 1940, os fascistas someteron a Edelmiro Dios a un expediente de responsabilidades políticas que se resolveu con unha pena de 10 anos de desterro a máis de 50 km de Pontevedra, 5 anos de inhabilitación absoluta e unha multa de 250 ptas. E non abondou con esta tortura. Durante moito tempo seguiu o acoso, a persecución, a ameazas, a prohibición da dor, o silencio.

E entón Josefa Vázquez tivo que facerse aínda máis forte, máis valente, máis coraxosa para sacar adiante a familia naquel tempo de intempérie, de penuria, de necesidade. Daquela, a muller que bordou unha fermosa bandeira para a Sociedade de Agricultores de Salcedo, teceu un emblema aínda máis fermoso, a bandeira máis duradeira. Josefa Vazquez teceu fío a fío, puntada a puntada entre bágoas de dor, no silencio interminábel da casa e da fábrica, o símbolo definitivo da resistencia, da dignidade e do compromiso dunha familia que nunca esqueceu, que permanceu sempre en pé e que segue mantendo acesa a chama da memoria de Edelmiro e de todas as persoas que loitaron pola liberdade.

PD A bandeira da Sociedade de Agricultores de Salcedo foi agochada nunha casa da parroquia, onde permaneceu durante 64 anos. No ano 2000 foi entregada por Arturo Estévez ao concello de Pontevedra e depositada no arquivo municipal.

Para Antonio Dios Vázquez, que aos 99 anos leva na mirada o orgullo familiar, a dignidade de Josefa Vázquez e todas as bágoas de dor que verteron os seus.

Fontes
Entrevista de Montse Fajardo a Antonio Dios Vázquez (programa A memoria das mulleres, concello de Pontevedra)
Entrevista a Tucha, Nita e Flora Dios Vázquez (proxecto Nomes e Voces)
Xosé Álvarez: Pontevedra nos anos do medo, Edicións Xerais

sábado, 21 de novembro de 2015

FERIDAS DE NOVEMBRO


O 12 de novembro do 36 tinxiuse de sangue e de loito en Pontevedra. De friaxe e de dor. Da hemorraxia interna que fendeu a vida de dez homes nobres, no piñeiral da Caeira: Amancio Caamaño Cimadevila (médico), Telmo Bernárdez Santomé (médico), Luis Poza Pastrana (médico), Paulo Novás Souto (mestre), Benigno Rey Pavón (mestre), Ramiro Paz Carbajal (editor), Victor Casas Rey (xornalista), Juan Rico González (capitán da Garda de Asalto). Foran condenados á pena de morte nun consello de guerra sumarísimo –xuízo farsa- celebrado no pazo da Deputación de Pontevedra os días 30 e 31 de outubro dese ano http://anosdomedo.blogspot.com.es/2014/11/doce-de-novembro-de-1936.html
Fina Paz, na homenaxe do 12 de novembro
O 13 de novembro comezou para as familias, especialmente para as mulleres, unha longa travesía de silencio e de dor. Unha dor que dura xa 79 anos, e que ainda permanece no fondo dos corazóns, e permanecerá para sempre. Porque durante décadas non tiveron apenas dereito a chorar publicamente aos seus, a celebrar un funeral. Non podían poñerlle flores na tumba na época das prohibicións, do silencio e do ódio. Non houbo tempo para as bágoas, que tamén estaban prohibidas para as familias dos fusilados. E tiveron que convivir con esa traxedia, con esa dor inmensa, compartila e sobrelevala en silencio, no interior das casas. Mentres, fóra, campaban os asasinos, as ideas dos asasinos, as burlas dos verdugos.

Mais no medio do terror xurdiu a coraxe, a dignidade, a rabia. Os acenos de rebeldía e solidariedade no tempo do silencio, na noite eterna da Ditadura.
Alí estaban as nenas que poñían flores furtivas nas tumbas sen nome do cemiterio de San Amaro.

As mulleres de Redondela que fixeron unha colecta para poñer unha lápida na tumba de Telmo Bernárdez. E que lles confiscaron os cartos entre burlas, ameazas e insultos.

A coraxe de Elena Pereira Otero, que foi a Pontevedra a amortallar o corpo de Telmo Bernárdez e colleu no interior da chaqueta a estampa de Santa Gema, tamén furada polas balas, acribillada polos fascistas.
A solidariedade de Josefina Arruti, que abriu as portas do panteón familiar de San Amaro para acoller o corpo de Paulo Novás e os restos de ducias de fusilados.

O amor de Cinta Rey, que se retratou abrazada ao piñeiro da Caeira contra o que fusilaron ao seu fillo, o xornalista Víctor Casas. Unha foto para a historia que foi feita por Amalia Álvarez, a viúva de Bóveda, fusilado no mesmo lugar.
O taller de costura de Rita Sobrido, viúva de Germán Adrio, que foi refuxio de consolo e de bágoas, de conversa e solidariedade para moitas familias represaliadas. Sábeno ben Pura e Fina Paz, ou Maruja Adrio, que compartiron as horas do taller, os bordados, a tristeza, os sorrisos, as viaxes...

Os acenos de coraxe de Fina Paz, a filla de Ramiro Paz, que nunca, nos 40 anos de Ditadura, levantou a man ao paso da bandeira ou ao son do himno...
Novembro segue aí, coa dor das feridas. Mais tamén co orgullo e a dignidade das familias que resistiron, que permaneceron en pé. E que nos transmitiron un inmenso legado de memoria e de luz. De exemplo e de futuro.

luns, 2 de novembro de 2015

MILLO DO 36


O millo salvou moitas vidas

Si. O millo salvou moitas vidas. Foi sustento, pan, gran, celeiro que alimentou a xeracións durante séculos. Mais aquel verán, nos meses de xullo, agosto e setembro do 36, salvou outras vidas. Foi o cereal protector. Abeiro, agocho, refuxio. O campo dos encontros furtivos, do sustento e da solidariedade.
Antes do 20 de xullo en moitas casas reinaba a felicidade. Están aí as imaxes, que non menten. Eran casas humildes, de xentes humildes, traballadoras, mais eran casas felices. Había necesidade si, mais tamén festas e sorrisos. E soaba alegre a música da banda de Ponte Sampaio, co fiscorno de Manuel de Socorra e o bombardino de Eligio Rey. E había arelas dun mundo diferente. En Vilaboa homes e mulleres traballaban no mar, na terra e nas canteiras, de sol a sol, sen dereitos e sen horarios. Polos dereitos e polos horarios crearon a Sociedade de Agricultores e Obreiros de Vilaboa. Para defenderen o seu, para loitaren por unha vida mellor. Eran das esquerdas e por iso o 20 de xullo foron a Pontevedra, nunha camioneta requisada, armados con escopetas tamén requisadas nas casas máis abastadas, de homes de dereitas, contrarios aos dereitos e aos horarios.

Despois daquel día deixou de soar a música. Cando na noite do día 20 viñeron de volta daquela primeira derrota sentiron o que era o medo. O terror. A vida á intemperie. As noites de insomnio no monte ou enriba dunha figueira. Refuxios improvisados en alboios e canastros. Pola noite agochábanse nos montes da Cerca, do Castro, da Costa, lugares que tan ben coñecían das xornadas interminábeis das canteiras.
E tamén souberon o que era o amor e a solidariedade. E a coraxe e a raiba. Sentimentos que tiñan rostro e nome de muller: Pepa do Tombo, Jesusa Valladares, Lola Cerqueiro, Tucha García, Matilde Vidal...  E tamén eran de muller as mans que amasaban o pan, que o cocían no forno, que cosían a roupa e procuraban calzado, que mercaban ás agochadas tabaco e medicina e os levaban ao lugar dos encontros clandestinos. Que aturaban insultos, humillacións e malleiras para protexer os seus.
Paisaxe de Manuel Colmeiro

Daquela tamén souberon dos campos de millo. Da súa función protectora, encubridora, solidaria. Era o lugar dos agochos e dos encontros. O cereal refuxio. Era doado fuxir polos campos de millo cando o sinal anunciaba a chegada dos asasinos, cívicos e falanxistas. Así foi como salvou moitas vidas.
Pola noite durmían no monte, á intemperie, a un paso da morte. A un paso do cemiterio de Ponte Sampaio, onde o 25 de setembro abandonaron de madrugada os corpos acribillados de Ángel Nores Rodríguez e Estanislao Mallo Martínez, de Cangas. Para eles non houbo monte nin millo refuxio. Porque foron secuestrados polos gardas civís Jesús Barja, Pablo Lores e Miguel San Juan Raposo, que deixaron rexisto escrito do crime.

Cando desapareceu o millo, a vida foi máis dificil nas terras de Vilaboa e Ponte Sampaio. O tempo foi a peor, veu a chuva e o frío e o monte xa non era un abeiro seguro. Daquela fixeron os agochos nas casas. Os tobos nos que pasaron tres anos, máis de mil días coas súas noites de silencio e escuridade. Un tempo sen o millo do 36, sen música, sen festas e sen sorrisos.

xoves, 22 de outubro de 2015

SANGUE E MEMORIA EN SOULECÍN


Familia Rodríguez López, de
Soleucín

Esta fotografía é un xigantesco memorial da resistencia contra o fascismo e da dignidade do pobo galego. É a familia Rodríguez López, de Soulecín (Valdeorras), retratada nos anos 30, en tempos de felicidade, de necesidade, de colleitas e de paz republicana; antes da persecución e da barbarie. O día 18 de outubro de 1939, un comando da Lexión asasinaba en Soulecín, diante dun grupo de veciños, aos pais, Domingo Rodríguez, de 54 anos, e Amalia López, tamén de 54 anos. Catro dos seus fillos varóns –Rogelio, Sebastián, Domingo, Alfonso-participaron na resistencia armada contra o fascismo e deron a vida nesa loita. Dúas fillas, Chelo e Antonia, tamén colleron as armas contra a Ditadura e acabaron no exilio en Francia. Chelo ainda vive, con 96 anos, para lembrar os crimes e dar exemplo dun compromiso inquebrantábel coa memoria dos seus. 

O 19 de outubro de 1939, outro comando da Lexion asasinaba no Val (Valdeorras) a Concepción Fernández Cadórniga e á súa filla Remedios, pendurándoas dunha cerdeira. Prendéronlle lume á súa casa. A Carmen de Fervenza, Carmen Jerez, colaboradora da resistencia armada, secuestrárona os fascistas o 25 de xullo de 1946. Tivérona presa na Rúa en en Ponferrada. Violárona e mutilárona salvaxemente. O seu corpo apareceu o 3 de maio de 1947 en Montearenas, perto de Ponferrada. Din que estaba preñada de cinco meses.

O libro "As mulleres do monte", de José Antonio Gurriarán, debulla estas e outras historias de resistencia e represión nun extraordinario traballo xornalístico no que se combina a memoria oral e a investigación nos arquivos oficiais. Unha lectura necesaria para coñecer a verdade, para honrar a memoria da Galiza resistente, das vítimas de tanta inxustiza...

Tamén é de xustiza facer memoria da memoria, por iso quero lembrar aqui o descomunal traballo de Aurora Marco “Mulleres na guerrilla antifranquista galega”, e o documental “As silenciadas”, de Aurora Marco e Pablo Ces, que tiraron das tebras do esquecemento os crimes de Soulecín, a dor e o heroísmo da Toña e da Chelo, o asasinato de Carmen de Fervenza, a coraxe das mulleres resistentes...

luns, 12 de outubro de 2015

ADOLFO E CLAUDINA, NO CARTAFOL BALEIRO


El é Adolfo Torres Ruzo. Ela Claudina Pérez. Os meus avós maternos, de Paredes (Vilaboa). A historia das súas vidas é un cartafol baleiro. Procúroos no mapa de ausencias, no ronsel de silencios, de parénteses e de lembranzas diluidas no tempo en que se convertiu a memoria familiar. Unha memoria fráxil, fragmentaria, feble como unha luz que se apaga. Como unha estrela que desapareceu e segue emitindo un sos.
Na procura doutras memorias ocultas vou atopando aquí e alá notas soltas de vidas non contadas, esquecidas. A memoria familiar, a memoria comunal é como ler nas páxinas dun libro baleiro. Un libro ao que lle arrincaron as follas, os retratos, as imaxes. E tamén as voces e os silencios. E o sal das bágoas.

De Claudina creo sabelo todo. Desde o día do meu primeiro recordo: tiña catro anos e leváronme ao cuarto, ao seu leito de morte, na casa da tía Celsa. Colleume a man para despedirse de min e crin ver toda a dor do mundo, todo o amor do mundo. As xornadas interminábeis nas canteiras, sen dereitos e sen horario, facendo morrullo, coa súa irmá Manuela. As camiñadas a pé até Marín, Pontevedra ou Redondela, para vender cebolas e traer de comer á casa. O traballo no fogar, nas leiras, no mar, no monte, no río, para criar os fillos e fillas que foron nacendo naquela casa humilde. Unha casa sen libros, sen imaxes, sen memoria. Ateigada coa dor das bágoas da avoa Claudina, e co amor inmenso que vin por primeira e única vez, cando tiña catro anos.

De Adolfo abundan as anécdotas, os sucedidos, os feitos case marabillosos. Era zapateiro e músico. E prestidixitador das palabras. Sei que declarou na causa contra Eligio, no 36, e que tentou axudalo. E seica escapou do cuartel dos falanxistas, con Agustín da Carballeira, polos campos de millo. E foi sobrevivindo a aquel tempo de miseria e de dor, de privacións, de silencio, que el enchía co don da palabra ocurrente, da cantiga burlesca, da copla irreverente. Ese cartafol das cantigas do meu avó aínda pervive na memoria popular, e prometo escribilo.
Non o coñecín. Mais sei que hai páxinas escuras, amargas, na vida de Adolfo. A travesía polo alcohol e a loucura. A violencia e a ira. O ingreso no Rebullón. A volta á casa. A lucidez, o humor, a irreverencia. Como aquel día que foi á consulta do doutor Mato Calderón, en Pontevedra, e pronunciou a sentenza:

- Calderón, Calderón: ti mírasme a cabeza e eu estou do corazón.
A imaxe dos dous é a porta do cartafol baleiro. Un fío do que tirar para conxurar o silencio, a ausencia, o esquecemento que o cobre todo. E sei que teño que voltar á aldea na procura de voces, de imaxes, de sombras. Porque non somos nada sen memoria familiar, sen memoria comunal. E preciso que a miña avoa Claudina me volva coller a man, preciso ese intre dos dous, esa calor, esa luz que se apaga, ese amor.

 

luns, 5 de outubro de 2015

UN VESTIDO NOVO PARA OTILIA


O pai de Otilia, Avelino Carracelas, 41 anos, era carpinteiro de ribeira e traballaba nos asteleiros de Guixar. Ía a Vilaboa o sábado pola noite e marchaba o luns pola mañá. Collía o vapor en San Adrián e durante a semana paraba nunha pensión en Vigo. Avelino e a muller, Adelina Carracelas, tiñan 5 fillos: Félix, Palmira, José Cesáreo, Otilia e Amancio. Despois de saír do cárcere nacería Mari Carmen, a sexta filla.
Otilia Carracelas
(foto Xosé Luís Alonso)
Aquela era unha familia feliz. Na casa familiar de Santa Cristina dos Cobres non abundaba nada, mais estaba abastada de agarimo, de humildade, da grandeza das vidas xenerosas. Avelino era dirixente da Sociedade de Agricultores e militaba no sindicato de carpinteiros de ribeira. Mais en xullo do 36, esnaquizouse o mundo e na casa nada volveu a ser igual. Os falanxistas foron a Vigo na súa procura. Detivérono o 8 de setembro e levárono primeiro á prisión habilitada na Normal de Pontevedra e  despois ao Lazareto de San Simón. Desde alí vía a casa dos seus e aquela imaxe rompíalle o corazón. E o medo pairaba arredor todas as noites, cando sentían a chegada da “raposa”, a camioneta que se aproximaba á praia de Cesantes para os traslados a unha curva, a unha praia ou a unha cuneta da que non se volvía. “A ver cando nos toca anós” pensaban aqueles homes despois de oír pronunciar os nomes dos escollidos, despois de escoitar a frase macabra dos asasinos: “Para esta viaxe non fai falta que leven ningunha pertenza”.
Otilia, que tiña seis anos, sentía pánico cando vía unha camisa azul. Sentíralle dicir á nai que foran eles, os da camisa azul, os falanxistas, os que foran buscar o pai, os que o levaran preso, e non os podía ver. Un día a nai mandouna á tenda e estaba alí un home que polo medo se fixera falanxista, porque a un fillo déranlle unha malleira terríbel. Aquel home díxolle que era amigo do seu pai e ofreceulle galletas á nena mais ela non as colleu. Non arelaba nada máis no mundo que comer aquelas galletas mais non as colleu porque lle arrepiaba ver aquela camisa azul.
Nos dous anos que estivo preso (1936-1938), Otilia non puido visitar o seu pai. A nai non a levaba con ela porque non tiña roupa que poñerlle, nin calzado. A nena só tiña un vestido que lle fixera desfacendo unhas sabas. Un vestido suxo e roto que era a marca da derrota daquela familia privada do agarimo e do salario do pai, o único soldo que entraba naquela casa. Por iso tampouco a deixaba ir á escola, para non facela pasar a vergoña de levar sempre o mesmo vestido suxo e raído, os mesmos pés descalzos da filla dun roxo.
-Eu quero ir visitar a papá!
-Non tes roupa, filliña!
Cara a finais de 1936 comezaron a levar os presos para traballar no camiño que subía á estrada de Cangas desde o peirao de Santa Cristina. Ían por quendas, traballaban con picachóns durante horas e voltaban á illa. As familias de arredor podían levarlles a comida, e Adelina, que vivía perto, fíxoo todas as veces que o home foi alí. A nena pedía ir pero a nai nunca a levaba con ela. Mais un día Otilia, que tiña seis aniños, decidiu ir ver o seu pai. Suxa, descalza e co vestido roto decidiu ir detrás da nai, sen que ela a vise, para ver o pai.

Cando chegou alí e o viu foi correndo cara el e pegou a subir polo pai arriba. Púxose a abrazalo e a darlle bicos e Avelino púxose a chorar coa emoción de coller nos brazos a filla que non vía desde facía meses. E ao pé deles, un dos gardas que custodiaba os presos púxose tamén a chorar, impresionado por todo o amor e toda a mágoa que se concentraba naquela escena conmovedora.

O pasado sábado 3 de outubro, Otilia voltou facer o camiño até o peirao para participar nun acto organizado por A Regaduxa. Memoria Histórica de Vilaboa, unha actividade para denunciar a negativa de Portos de Galicia a instalar unha inscrición de homenaxe aos presos de San Simón e a todas as vítimas do terror franquista. Aquela nena de 6 anos voltou ao lugar en que abrazara o pai e falounos coa dignidade dos seus 85 anos e cos ollos cheos de bágoas da bondade daquel home que era o mellor pai do mundo. E todos vimos, máis alá do loito, que agora levaba un fermoso vestido, e uns preciosos zapatos e un gran sorriso de orgullo por Avelino e por todas as vítimas que voltaban á casa, que retornaban do silencio da historia e ficaban xa para sempre con Nós.

mércores, 30 de setembro de 2015

O PEIRAO DA MEMORIA


Fotografía de Xosé Luís Alonso
Eugenia Rey Acuña, a muller da fotografía, naceu o 27 de setembro de 1932. Ten 83 anos. A súa nai, Áurea Acuña Seoane, morreu con 22 anos, cando ela tiña 4 meses. O 2 de marzo de 1937, os fascistas fusilaron ao seu pai en Pontevedra e enterráno nunha tumba sen nome, da que nunca máis volveu. Eugenia ficou no mundo coa súa avoa, Peregrina Acuña Seoane, nai solteira, muller forte e valente. Ficou aquí na terra para chorar amargamente polo pai preso, polo pai asasinado.

A comezos de 2014 fun á súa casa do Chincho na procura das páxinas do libro do esquecemento e tiven a sensación de que levaba décadas agardando ese momento. Levaba décadas esperando falar do que lle pasara ao seu pai, que tocaba o clarinete na banda de Ponte Sampaio e bailaba que daba gusto velo. Levaba décadas chorando en silencio unha ausencia que non parara de medrar, desde o día que foi ao Lazareto de San Simón visitalo e nunca máis o volveu ver. Desde o día de xullo do 36 que os falanxistas o foron buscar á casa do Outeiro e el lle dixo a Peregina que lle deixaba tres pesos para mercar herba para a semente e un vestido vermello para a nena.

En marzo de 2014 a asociación A Regaduxa organizou unha homenaxe ás vitimas do franquismo no concello de Vilaboa. Ali estaba ela, Eugenia Rey Acuña, chorando bágoas de emoción e orgullo polo pai asasinado, polo pai soterrado nunha tumba anónima, polo pai enterrado no silencio da Historia.

O pasado 26 de abril, Eugenia acompañounos na presentación da inscrición de homenaxe ás vítimas do terror franquista en Vilaboa que a Regaduxa quere instalar no peirao de Deilán, en Santa Cristina de Cobres. No peirao no que foi obrigado a realizar traballos forzados o seu pai, Eligio Rey, con centos de presos da illa. Quen lle vai explicar a Eugenia a negativa de Portos de Galicia a permitir esta homenaxe sinxela e sentida das xentes de Vilaboa?

O sábado 3 de outubro voltaremos a ese peirao para acabar co silencio ao que foi condenado Eligio, para limpar as bágoas de soidade e de dor de Eugenia, para compartir o seu orgullo de filla dun republicano, dun home de ben, humilde e honrado. Para que a luz da memoria dos homes e mulleres de Vilaboa que loitaron pola democracia e a liberdade venza definitivamente o esquecemento. E para acabar para sempre coa insensibilidade dos que ainda hoxe pretenden administrar o pasado e gobernar sobre os sentimentos das persoas.

PD O vindeiro sábado 3 de outubro, ás 7 da tarde, a Regaduxa Memoria Histórica de Vilaboa organiza un acto público no peirao de Santa Cristina de Cobres (Vilaboa) para denunciar a negativa de Portos de Galicia a instalar una inscrición de homenaxe ás vítimas do terror franquista en Vilaboa.

 

Eligio Rey, canteiro e músico

(texto publicado no blog en marzo de 2014)

Onte pola tarde fun a Paredes (a miña terra natal, no concello de Vilaboa) falar con unha muller de 82 anos á que lle mataron o pai cando tiña 4 anos, o 2 de marzo de 1937, despois de pasar meses preso en San Simón; matáronlle o pai (a nai morrera cando tiña catro meses) por ir a Pontevedra o 20 de xullo, por ser obreiro e comunista e defender a legalidade (a iso os golpistas chamábanlle rebelión); matáronlle a esperanza, a liberdade, a infancia e condenárona nun mundo de miseria, de fame, de terror.
Esta muller tamén me falou dos veciños e veciñas perseguidos, agochados no monte e nas cortes do gando; das mulleres rapadas; dos asasinos e dos seus cómplices. Faloume da represión invisíbel, da persecución e da dor interminábel. Gardaba coma un tesouro o libro Aillados, que fala do seu pai preso na illa que case se ve desde a súa casa. Quedamos para falar outro día mais vou precisar máis días para que me desvele a súa enciclopedia do esquecemento. Díxenlle que queriamos organizar no mes de marzo un acto en homenaxe do seu pai e os ollos enchéronselle de emoción e de orgullo.

Despois de tantos anos, aínda se laian algúns de que queiramos saber o que pasou, de que mundo silenciado vimos, e sinto con máis forza a obriga de saber, de pronunciar os nomes das vítimas, de sacalos da escuridade dos arquivos militares e da letra fría dos rexistros civis, de poñelos en letra escrita nunha historia que aínda non está contada e que reclama xustiza.
Na memoria de Eligio Rey Freijanes e de todas as persoas que foron encarceradas, perseguidas, aldraxadas, encerradas no xigantesco cárcere e enterradas no inmenso cemiterio do franquismo.

 

domingo, 20 de setembro de 2015

UN CESTO DE MAZÁS: A MEMORIA CORAL


As que pasaron os que quedaron, iso ninguén o sabe
Carmen Meaños Abuín A Carrilla

 
Ilustración de Mario Granell incluida no
libro Un cesto de mazás
O segundo libro de Montse Fajardo, Un cesto de mazás. Memoria das vítimas do 36 e do tempo que veu, recolle dezaseis capítulos da violenta represión desatada polo fascismo en Galiza a partir de xullo do 36. Son historias dramáticas, impactantes, conmovedoras, protagonizadas por homes e mulleres humildes –obreiros, sindicalistas, mestres e mestras- que na maior parte dos casos saen do anonimato aos que os condenou o esquecemento imposto durante décadas.
O libro debulla a memoria da violencia, do terror e da dor sufrida polas vítimas directas e tamén -unha das grandes teimas da autora- da onda expansiva que alcanzou ás súas familias e que durou décadas, e segue aínda presente, como unha marca gravada a ferro na pel, no corazón, na alma. De feito, na maior parte dos capítulos, o protagonismo céntrase nos que quedaron: nas nais, nas irmás, nos fillos, nos compañeiros e compañeiras que tiveron que atravesar as estacións do horror, do medo, da necesidade, da humillación, do desamparo  e do silencio obrigado. E con extraordinaria sensibilidade para captar os detalles, Montse Fajardo salfere as historias con escenas nas que abrolla a luz no medio da noite, nas que xorde a solidariedade, a tenrura, o amor, a compaixón para redimir as vítimas de tanta maldade. Aparecen así no relato mulleres que estiban cadáveres abandonados no monte; mulleres que ceden un lugar no camposanto para soterrar corpos anónimos, sen dereito a lápida, sen dereito a dó; nenos que balizan esas tumbas espidas orientándose co pau da luz; nenas que recollen flores para ofrendar aos asasinados; cestas de alimento que chegan de casas amigas, solidarias...

Contra o que poida parecer, Un cesto de mazás non é un libro pesimista, derrotista, triste. Todo o contrario. É unha obra esperanzada, combativa, rebordante de orgullo e dignidade. Do orgullo e dignidade que as familias gardaron durante décadas no interior das casas, nunha memoria íntima e resistente, e que agora ve a luz nun libro extraordinario, que fala de grandes sentimentos e emocións, de ideas e valores universais, de vidas que precisan ser contadas, coñecidas, lembradas.
Son vidas que a autora transmite con paixón, con lealdade, con extremo respecto. Porque indubidabelmente toma partido por elas, ponse do seu lado, na súa pel, na súa dor. Mais a fidelidade á memoria oral compleméntase coa consulta de fontes escritas –xornais, libros de historia, expedientes oficiais- para conformar un relato sólido, rigoroso e cheo de emoción sobre o que pasou, sobre as que pasaron os que quedaron.

Malia traballar coa materia delicada da fonte oral, Montse Fajardo conxuga con mestría o oficio xornalístico, a investigación histórica e a narración literaria para construir un libro orixinal, fresco, moi coidado no fondo e na forma, que explora novos camiños para contar episodios da estremecedora represión que asolou Galiza no 36 e no interminábel tempo que veu despois.
E aínda que na construción do relato se percibe o dominio da arte narrativa, a capacidade para contar historias, para coidar os pequenos detalles, para a sorpresa e a emoción, ao longo do libro escóitanse unha e outra vez as voces das vítimas, ás que a autora cede o protagonismo absoluto. É así como a memoria oral se transforma en memoria coral, as voces solitarias en crónica solidaria, e a dor individual en berro colectivo.

Como as mulleres que no final do libro fan soar as tarteiras e os sachos en manifestación de alegría e rebeldía ao paso da comitiva fúnebre dun asasino, esa memoria coral transmútase nun conmovedor alegato contra a barbarie, en facho de luz vixía contra a desmemoria e nunha chamada para non adiar máis as arelas de xustiza.