sábado, 27 de decembro de 2014

ISABEL GÓMEZ COSTAS, MULLER CORAXE

Na memoria das mulleres da Galiza desterrada

Isabel Gómez Costas non figura na listaxe de vítimas do proxecto Nomes e Voces. Isabel Gómez Costas desapareceu da historia, perdeuse na nebulosa do tempo desde que un día do outono de 1937 marchou de Redondela deixando atrás o marido asasinado e dous fillos presos. Deixando atrás o ronsel de humillación, de amargura, de silencio, de vergoña, de sangue e de bágoas en que se converteu a súa vida a partir de xullo de 1936.

Isabel Bela Bernárdez Gómez

 
Foise con seis fillos (a maior, Isabel, tiña 20 anos e a máis nova, Carmela, 7) na procura da liberdade e do futuro que lle roubaron, fuxindo da anguria que ocupou a súa vida cando mataron ao seu home, o médico e político redondelán Telmo Bernárdez Santomé no monte da Caeira na madrugada do 12 de novembro de 1936... E non lle valeu de nada ir a Burgos a pedirlle clemencia aos xefes supremos do xenocidio, non valeu de nada que a súa filla Isabel, Beliña, petara nas portas das familias dereitistas de Redondela para que lle asinaran unha carta que só era unha última tentativa desesperada e inútil para deter unha inxustiza tan grande.

E foi así como Isabel Gómez Costas decidiu aquela fuxida cara ao descoñecido con seis fillos e atravesou medio mundo ao longo de dous anos para reunirse en México co seu fillo Jesús, que saira do cárcere do Lazareto e marchara a Portugal e pasara ao exército republicano e despois da derrota viviu a humillación dos campos de concentración franceses e logrou finalmente pasaxe no Ipanema e chegou a México o 7 de xullo de 1939.

Entretanto Isabel Gómez Costas saíu con seis fillos cara ao Porto onde permaneceu un tempo sob a protección de Silo Cal Muiños, orixinario de Redondela, e da súa muller Amelia Brandao. Tempo despois partiron cara a Burdeos e establecéronse temporalmente en París até que a finais de 1939 embarcan no porto de Le Havre cara ao Nova York, onde reciben o apoio das Sociedades Hispanas Confederadas. Aínda faltaba unha última etapa naquela viaxe chea de amargura e heroísmo, faltaba atravesar en autobús os EEUU e chegar á fronteira mexicana e coller un novo autobús para finalmente reecontrarse en Cidade de México co seu fillo Jesús.

A partir de aí o nome e a vida de Isabel Gómez Costas pérdese no buraco negro do esquecemento. Na escuridade da noite dos tempos. Na nada e o silencio ao que foron condenadas tantas vítimas da barbarie fascista. Unha nova e definitiva derrota na sucesión de traxedias persoais e colectivas que comezaron en xullo de 1936. Non sabemos case nada da dor, das xornadas interminábeis de traballo de Isabel Gómez Costas para sacar adiante os fillos na soidade do desterro mexicano.

Ou si sabemos. Sabemos da súa fortaleza, do seu amor, da súa enorme xenerosidade de muller coraxe, das súas mans e os seus ollos gastados de coser en xornadas interminábeis, das súas renuncias para que os fillos e fillas tivesen pan e estudos e traballo. Para que José se licenciase en medicina, e Carmen e Rita estudasen Químicas e Basilio Filosofía. Sabemos tamén das renuncias dos fillos maiores, Telmo, Jesús e Isabel, mestres apartados dos seus destinos e depurados en setembro de 1936, perseguidos con crueldade, e que tiveron que comezar unha nova vida profesional na adversidade dun país extraño a partir de 1939.

Sabemos enfin que existen aínda miles de vítimas silenciadas coma Isabel Gómez Costas. E que non haberá xustiza, non haberá verdade, non haberá unha democracia digna de tal nome en tanto non se coñezan os seus nomes e se restauren as súas vidas rebosantes de xenerosidade, de humanidade, de coraxe, de heroísmo.

PD. Isabel Gómez Costas viviu máis de 30 anos en México. Morreu no exilio o 16 de febreiro de 1971. A reconstrución da epopea de Isabel Gómez Costas e dous seus fillos e fillas foi posíbel grazas ás seguintes publicacións: Redondela, crónica dun tempo pasado, de Gonzalo Amoedo e Roberto Gil; "México y Estados Unidos, dos países receptores del exilio republicano español de 1936", de Nancy Pérez Rey e María Presas Beneyto; e “Mujeres exiliadas en México: gallegas de Tabeirós e Terra de Montes”, de María Luísa Pazos. A fotografía de Bela Bernárdez Gómez foi tirada do libro Mestras de Redondela 1900-1945, editado pola Asociación de Mulleres Xanela en 1999. Espero poder completar algún día este artigo con unha imaxe de Isabel Gómez Costas; sería un pequeno paso para que a súa figura de muller coraxe se faga definitivamente visíbel.

domingo, 21 de decembro de 2014

AS ACTAS DA DIGNIDADE: AS MULLERES DA ILLA E DO UPO MENDI

Para Olga Nogueira, neta de Florinda, que amasaba empanadas de xoubas para os presos do Lazareto e do Upo Mendi


Barco prisión Upo Mendi, fondeado perto de San Simón
O 21 de outubro de 1938 o barco prisión Upo Mendi ficou fondeado na enseada de San Simón, entre as illas e o lugar da Portela (Redondela). A bordo do barco, case mil presos bascos, cántabros e asturianos malvivían amontoados, sometidos a unhas condicións infrahumanas, comestos pola fame, as pulgas, o frío e a distancia... Na intemperie absoluta, rodeados daquel mar cheo de beleza e de fulgor.
Aquela tortura non era igual para todos. Na illa e no barco había presos cuxas familias podían encargar a comida e outras atencións. E había quen non tiña nada, nin o agarimo dos seus, nin o amor dunha nai ou dunha compañeira, nin sequera bágoas para chorar a soidade e o desamparo. Só aquela escuridade, aquela morte en vida, aquel silencio, aquel mar, aquela amargura que o invadía todo.

Ata que chegaron elas. Mulleres xenerosas, valentes e solidarias. Ducias de mulleres de Redondela, A Portela, Cesantes e outros lugares da ría, que compuxeron escenas  que merecen un lugar de honra no memorial da dignidade, nas páxinas de ouro da Galiza resistente, da Galiza combatente. Mulleres que amasaban bolos de pan e empanadas de xoubas sen pedir nada a cambio. Mulleres que facían potas de cocido que os presos quentaban con velas en botes de pementos morróns. Mulleres que ían camiñando até A Portela a recoller as bolsas de roupa suxa e as devolvían na data acordaba. Mulleres que desfacían as sabas para facer roupa interior e camisas para levarlles aos presos do Upo Mendi. Mulleres que cosían mensaxes nos dobrados da roupa, palabras de agarimo e de alento que eran pequenos lampos de vida no medio daquel horror.

Contan as protagonistas desta historia fermosa que fora Faustino da Portela, un mariñeiro humilde, quen tecera aquela rede solidaria. Unha rede que coseron, fío a fío, man a man, mulleres de Cesantes, da Portela e de Redondela, como as fillas de Faustino, como as irmás Josefa e Carmen Rodríguez Esteiro, e Carmen Fernández Domínguez, e Teresa Justo Otero, e Cándida Esteiro, e Filomena Míguez Blanco, e Carmen Crespo Rodríguez, e Serafina Bouzón, e Ceferina Docampo, e Candelaria Araújo, e Narcisa “A Monxa”, e Rosa do Louro, e Lola e María da Vila, e Candelaria, e Gina, e Maruja A Chiquiña, e a nai de Felicitas, e Lourdes ... e Florinda que amasaba empanadas de xoubas para os presos, e Salud, que casou cun bilbaíno...

Todas elas, e moitas máis cuxos nomes se perderon nas tebras do tempo, compuxeron unha historia chea de beleza, de grandeza e de heroísmo. A crónica de como, no medio da devastación e do terror, había homes e mulleres que se mantiveron en pé, que se arriscaron, e que tiveron coraxe para levarlle roupa e alimento e agarimo a quen máis o necesitaba.

PD Os nomes das mulleres que aparecen citados neste artigo foron extraídos do libro Redondela, crónica dun tempo pasado (Edicións do Castro, 2002), de Gonzalo Amoedo, e do artigo “Unha pequena homenaxe ás lavandeiras de Redondela durante a guerra civil”, de Carlos Antuña Souto. En marzo de 1995 a Asociación de Mulleres Xanela organizou en Redondela unha homenaxe ás mulleres da Illa e do Upo Mendi.

 

sábado, 13 de decembro de 2014

LOLA RODAL: A PAIXÓN DA MEMORIA RESISTENTE

Para Lola Rodal, que estará sempre con nós na palabra, nos ademáns, no exemplo de compromiso e de loita. Na memoria sempre (1-11-2016)



O 11 de agosto de 1936 un coche escuro chegou  a Cangas de madrugada. Dentro, un grupo de falanxistas levaba detida a Carmen Pesqueira, A Capirota. Viñan de Marín. Tamén ía no coche un garda civil de Cangas chamado Marcial, “alto, forte, guapo... a admiración de todas as chavalas”.
O coche detívose perto da casa de Lola Blanco, presidenta do sindicato de atadeiras “La Reivindicadora”. O home de Lola, José Rodal, estaba preso no cuartelillo e un fillo, Ángel Rodal Blanco, estaba no mar, andaba á ardora. Eran as dúas e media da mañá. Chamaron á porta e dixéronlle que tiña que ir con eles facer unha declaración. Na casa quedaron as dúas fillas pequenas, Lola Rodal, de 15 anos, e a súa irmá, de 13.

Lola Blanco e José Rodal
Subiron ao coche a Lola Blanco, presidenta do Sindicato de Atadeiras, de 51 anos. Levaba posto un camisón e un mandil por riba. Mentres se dirixían cara a Marín, os falanxistas comezaron a mofarse dela, a dicirlle obscenidades, a intimidala. Ela choraba polas súas fillas e colleulle a man a Marcial, que o coñecía de Cangas. Cando chegaron a Mogor o coche detívose na escuridade da noite. Facía calor aquel verán de 1936. Apagaron as luces do coche. Un grupo de falanxistas levou á Capirota cara ao lado dereito da estrada. Marcial colleu a Lola (“Non chore, señora”) e levouna cara á esquerda, en dirección ao mar. Mentres camiñaban na escuridade sentiron o disparo que matou a Carmen Pesqueira a Capirota. O ruído das pistolas outra vez, naquela noite e naquela impunidade.


O intento de asasinato de Lola Blanco, na prensa
Despois Lola sentiu o tiro da pistola ("Non chore, señora") e caiu ao chan. Cando volveu en si tiña o brazo cheo de sangue mais tivo forzas para atalo cun anaco do mandil e camiñou cara a Marín, percorreu durante cinco días os montes e as casas nas que lle deron acubillo e chegou a Coiro e alí avisaron a familia e foron buscala.
A traxedia dos Rodal e os Blanco de Cangas acababa de comezar naquela noite de agosto de 1936. Pagaron un prezo moi alto por seren republicanos e de esquerdas e por defenderen os dereitos da súa clase. Lola Blanco Montes foi xulgada en Pontevedra e condenada a 12 anos e un día. Pasou 5 interminábeis anos de dor e de silencio na prisión de Pontevedra e no cárcere de mulleres de Saturrarán. O home de Lola, José Rodal Lanzós, “O Marrixo”,  de 52 anos, directivo da Alianza Marinera, foi detido en Cangas en xullo de 1936. Xulgado en Pontevedra por “rebelión militar”, foi condenado a cadena perpetua. Estivo catro anos nos cárceres de Pontevedra, San Simón e San Cristóbal. O fillo máis vello, José Rodal Blanco, combateu na armada republicana e ao final da guerra pasou a Túnez, estivo recluido no campo de concentración de Bizerta e máis tarde exilouse en Francia. Nunca máis voltou a Galiza. Ángel Rodal Blanco, mariñeiro de 20 anos, foi detido xunto con outros membros da familia porque o seu irmán desertara do exército. O 5 de abril de 1937 sacárono de madrugada da prisión de Vigo e o seu corpo apareceu tirado no lugar de Piñeiro do Foxo, en Xinzo (Ponteareas).


Lola Rodal Blanco
Mentres os pais estaban presos, Lola Rodal Blanco e a súa irmá pasaron un inferno de humillación e de dor. E despois tamén, a interminábel travesía do insulto, do silencio, da exclusión. Pero non a travesía da culpa, porque ela e a súa irmá sempre souberon que a causa dos seus era xusta e que toda a vida terían que defendela. Lola Rodal é un monumento vivo da memoria de Galiza. Da memoria orgullosa e resistente. Da firmeza para loitar contra o esquecemento e da coraxe para nomear os asasinos. Lola Rodal, memoria lúcida e rebelde, muller luminosa, muller xenerosa, trazando coas súas palabras o camiño da loita pola verdade, pola liberdade.

PS Conta a memoria popular que aquel garda civil que lle salvou a vida a Lola Blanco quedou tan impresionado por aquela noite de terror e sangue que nunca máis foi a mesma persoa. Nunca puido superar o trauma... E a voz e os recordos de Lola Rodal Blanco, aos seus 95 anos, vanse apagando. Mais está con nós nas gravacións, nos discursos, nos ademáns, no exemplo do compromiso e da loita. Para sempre.


luns, 8 de decembro de 2014

HEMORRAXIA INTERNA

"Descansaré cuando en la partida de defunción de mi padre ponga fusilado"

Os asasinos e os seus amanuenses construiron unha sinistra retórica do terror. As partidas de defunción depositadas nos rexistros civis enumeran o código macabro das causas da morte: hemorraxia interna, hemorraxia cerebral, colapso interno, hemorraxia intratorácica, parálise dos centros cardíaco e respiratorio...
Manuel Aballe era mariñeiro, tiña 41 anos e vivía en Nigrán. Segundo os documentos oficiais morreu en Baiona, na estrada Pontevedra-Camposancos, a causa de “hemorraxia cerebral”. Nós sabemos a verdade: Aballe, con outros oito mariñeiros do Val Miñor, foi sacado do cárcere de Vigo e asasinado por unha partida falanxista que deixou o seu corpo á intemperie dunha noite de outubro de 1936, no lugar que hoxe coñecemos como “A Volta dos Nove”.
Feliciano Abella era empregado, tiña 24 anos e era veciño do Areal, en Vigo. Nas actas do terror consta a súa morte nun lugar descoñecido, a causa de “hemorraxia e destrución cefálica intracraneal”. Nós sabemos que foi vilmente asasinado nunha noite de agosto de 1936 e o seu corpo ficou tirado nunha gavia, coma se fose un animal.
Albino Agraso, zapateiro, de 27 anos e veciño de Seixo-Marín, faleceu segundo os documentos oficiais a causa de “colapso cardíaco” o 31 de decembro de 1936. Foi asasinado por un peloton de fusilamento en Pontevedra, canda outros dirixentes republicanos de Marín.
O 21 de agosto de 1936 un comando falanxista de Verín secuestrou, torturou e exhibiu nun carro de vacas -para escarnio e terror- á labrega comunista Anunciación Casado Atanes, 38 anos, de Viana do Bolo. Foi asasinada nas Reverdeitas, no camiño da Gudiña a Viana. A partida de defunción sinala como causa da súa morte “destrución e fractura de masa cerebral”.
María del Valle Lozano (María de Beiro), 49 anos, e Salud Torres Díaz, de 25, ourensás, foron secuestradas na prisión de Celanova e asasinadas o 29 de outubro de 1937 en Lomba de Lamas (Xinzo de Limia). O fillo de María, Manuel Gómez del Valle, mestre e escritor, foi fusilado en Ourense o 11 de agosto de 1936. As partidas de defunción de María de Beiro e Salud Torres certifican o crime como morte por “destrozo cerebral”.
O rexistro civil de Pontevedra recolle a morte de Ramiro Paz Carvajal, impresor pontevedrés de 45 anos, a causa de “hemorraxia interna”. Foi procesado por traizón, condenado a pena de morte e fusilado na Caeira o 12 de novembro de 1936.

As actas dos crimes permaneceron durante décadas ocultas, custodiadas polos vencedores e os seus herdeiros. A transición –co seu ronsel de transaccións e de traicións- mantívoos pechados con sete chaves. Até que a forza imparábel das familias, das asociacións e dos investigadores obrigou a abrilos. Reclamaban o dereito á verdade, fronte á falsificación oficial. Reclamaban xustiza e reparación, fronte a tanto silencio cómplice.

Sempre me conmoveu o exemplo de Isidro Paz, fillo do dirixente socialista pontevedrés Ramiro Paz, fusilado na Caeira o 12 de novembro de 1936. Tiña os ademáns dun home recto, íntegro, cabal. Un día lin a entrevista que lle fixeron na edición pontevedresa da Voz de Galicia. Dicía alí moitas verdades e pedía algo que parecía pouco, mais que era todo: “Descansarei cando na partida de defunción do meu pai poña fusilado”. Hoxe, despois da Lei da memoria histórica de 2007, aínda non é posíbel cumprir o soño de Isidro Paz. E nós tampouco descansaremos...

 


venres, 5 de decembro de 2014

DESAFÍOS DA MEMORIA

Artigo publicado no semanario Sermos o 4-XII-2014


Reunión do Consello da Memoria (2006-2009)
Aínda quedan moitas batallas pendentes da memoria, nas institucións e na sociedade. Os últimos movementos a nivel internacional (Informe do Relator Especial da ONU Pablo Greiff e Querela Arxentina) poden traer ventos favorábeis, mais os procesos da memoria histórica teñen que ter necesariamente unha dinámica propia, centrada nos intereses e nas necesidades  do pais. A continuidade no tempo das políticas públicas e o afortalamento das organizacións e entidades sociais que traballan neste eido son dúas pezas clave para superar o actual ciclo declinante e proseguir con éxito a loita pola verdade, a xustiza e o recoñecemento de todas as vítimas da Ditadura franquista.
Os avances na primeira década deste século foron importantes, tanto no plano institucional coma no social. O fortalecemento do tecido asociativo, os programas desenvolvidos polo goberno galego no período 2005-2009, as actuacións promovidas desde algúns concellos e desde as Deputacións da Coruña e Lugo, a multiplicación de estudos e publicacións de carácter xeral e local, as actividades conmemorativas e as homenaxes crearon un marco que foi asentando un novo discurso histórico, un ambiente social máis receptivo, a emerxencia de moitas memorias silenciadas e unha sensación de amparo para as vítimas e as familias.

Mais o cambio político operado na Xunta e nos concellos en 2009-2011 demostrou a fraxilidade de moitos destes avances. A actitude hostil da Xunta de Galicia, gobernada polo PP, foi abafando e anulando progresivamente moitas iniciativas impulsadas desde a base social e desde as institucións. O caso máis notorio foi o desmantelamento do proxecto Nomes e Voces, unha iniciativa promovida desde a Consellaría de Cultura en 2006, e que –con todas as súas eivas- permitiu poñer as bases dun Arquivo Público da Memoria Histórica de Galiza.
A eliminación das axudas a entidades e persoas, a supresión do Consello da Memoria ou a extinción do Convenio para a Exhumación de Foxas foron outros pasos determinantes para desmantelar as políticas públicas que se desenvolveron no período 2005-2009 desde o goberno galego. Ou para sermos máis precisos, desde a Consellaría de Cultura baixo a dirección do BNG.

Talvez o punto culminante do intento de aniquilamento de todo o que se fora erguendo con grande esforzo foi a ocultación de San Simón como lugar de represión e espazo de memoria, eliminando da programación da Illa calquera mención ao seu pasado como espazo represivo. Unha auténtica profanación do principal espazo simbólico da memoria, asumida, todo hai que dicilo, con certa pasividade e resignación.
O informe do relator especial da ONU Pablo Greiff, feito público no pasado mes de setembro, constata a ausencia de auténticas políticas públicas de memoria histórica no Estado, e a pervivencia de lecturas do pasado asentadas durante a transición que parten de postulados defendidos polo franquismo. Principalmente a idea de que as violacións dos dereitos humanos que se produciron foron “unha amalgama de feitos violentos acontecidos no marco dunha contenda entre dous bandos opostos”. Greiff reclama un compromiso claro do Estado para darlle vixencia plena, con carácter prioritario, aos dereitos á verdade, á xustiza, á reparación e ás garantía de non repetición.

A deslexitimación do sistema político institucional que xurdiu da transición, a proxección internacional do tema e a proximidade do 80 aniversario do levantamento fascista en 2016 poden crear un contexto favorábel para a necesaria reactivación do compromiso individual, asociativo, político e institucional a prol da memoria da represión e da resistencia en Galiza.
Mais todo pasa por un punto de partida ineludíbel. Asumir que se trata dunha loita democrática fundamental, dun combate político e ético prioritario, que non se debe adiar pola urxencia doutras causas máis cómodas ou máis rendíbeis. Que non se pode construir un país sobre o esquecemento, sobre o silencio, sobre a mentira, sobre a destrución da memoria das vítimas e dos ideais polos que loitaron.

Que á par do discurso histórico cómpre seguir construindo o relato humano das múltiples caras do terror e da súa onda expansiva, que atinxiu a amplos sectores da sociedade e que golpeou con especial crudeza ás mulleres.
Que precisamos de símbolos para construir a memoria común, símbolos humanos e lugares da memoria que nos vencellen no pasado e no porvir. Mais o cultivo dos símbolos é necesariamente compatíbel co recoñecemento e a homenaxe, unha por unha, de todas as vítimas da represión fascista.

E que o exercicio da memoria é un desafío permanente, que non acaba nunca.

domingo, 30 de novembro de 2014

A MEMORIA DAS MULLERES

Quixeron facelas desaparecer do mundo e da Historia. Mais hoxe están aquí con nós, e con nós fican para sempre.


A memoria oral garda moitas vidas que non aparecen no formulismo frío dos documentos oficiais, nin nos libros de Historia. Porque a onda expansiva do terror atinxiu a pais e nais, a irmáns, a compañeiros e compañeiras que atravesaron tamén ese inferno de silencio, de opresión e de culpa. 
Son vítimas que permaneceron moito tempo invisíbeis, recluidas no interior das casas, pronunciadas en voz baixa, pero que hoxe están tamén con nós. Porque se houbo un alcalde perseguido, tamén houbo unha esposa excluida, encarcerada, insultada. Traemos hoxe aquí, para a mellor historia de Pontevedra, o nome de Josefina Arruti Viaño, a muller de Bibiano Fdez Osorio Tafall, presa durante 18 meses no cárcere de Pontevedra e outro ano e medio sometida a arresto domiciliario. A muller valente que defendeu a súa casa e a súa familia contra o vento e maré da intransixencia. A muller xenerosa e solidaria que acolleu no panteón familiar os restos de moitos fusilados.

Canda o concelleiro Manuel Gama e os seus irmáns Faustino e Alejandro, perseguidos con saña, estaban tamén, no sufrimento e na solidariedade, as súas irmás Custodia e Adelina. Custodia Gama Casalderrey, detida no Cuartel da Garda Civil, rapada e obrigada a varrer a rúa Michelena para escarnio público. Adelina Gama Casalderrey, forzada a partir para Arxentina, encerrada dous anos nun psiquiátrico polas secuelas do terror sufrido.
Ou todas as que tiveron que lavar a roupa das familias ben de Pontevedra porque os seus homes estaban presos ou expulsados dos seus postos de traballo. Como Amalia Bahamonde e Amalia e Peregrina Félix, compañeira e fillas do axente de arbitrios Pablo Félix Expósito, suspendido de emprego e soldo.
Coma elas moitas máis, que quixeron borrar do mundo e da historia, e que hoxe teñen un lugar aquí, entre nós, un lugar para a honra e o orgullo.


(Extracto do discurso do Alcalde de Pontevedra na homenaxe a concelleiros e persoal do concello represaliados pola Ditadura franquista)




Josefina Arruti cos tres fillos

Custodia Gama




sábado, 22 de novembro de 2014

AS ACTAS DA DIGNIDADE: ELSA OMIL


Hai moi poucas imaxes da ignominia, moi poucos rexistros do terror falanxista. En Marín moitas mulleres souberon as maneiras dos matóns e torturadores, dos violadores, dos asasinos. Ignacia Martínez Omil contou para Nomes e Voces a historia da súa familia, martirizada polas súas ideas políticas e pola pertenza á relixión evanxélica. Ignacia Martínez Omil fala con orgullo do seu pai, José Martínez Rodríguez, “Collona”, militante da CNT, presidente da Sociedade de Maquinistas, preso no Lazareto, onde se negou a confesar xunto con Celestino Poza e outros dezaseis homes valentes. Dos vellos de San Simón, comendo verzas fervidas en auga, desamparados naquel inverno húmido e frío. Dos evanxélicos de Vilar (Silleda) presos na illa pola denuncia dunha mestra. Da súa nai, traballando de costureira polas casas para alimentar a familia nos anos longos en que o pai estivo preso. E da solidariedade das peixeiras de Marín, que lle daban un peso para axudar a sobrelevar a penuria. Tamén se lembra Ignacia Martínez Omil das mulleres vestidas de falanxistas, mulleres novas “de ideas retorsidas” que a insultaban cando ía lavar ao río e na praza diante da xente: - Teñen que paghalas. -Cortar o pelo non é nada, hai que cortarlle o pescozo...

Da súa tía Elsa Omil Torres, que nacera en Boston, onde emigrara o seu pai. Elsa Omil era unha moza nova, non chegaba aos 20 anos, e traballaba na casa dun garda civil. Levárona ao cuartel de Falanxe por dicir que non, por negarse a marchar de Marín coa familia do garda civil cando lle deron un novo destino. Elsa Omil foi castigada, rapada e humillada por dicir que non e por ser dunha familia republicana. Elsa chorou até que lle secaron as bágoas (-Ai meu peliño) no medio das chanzas e dos risos dos falanxistas.

A dobre nacionalidade da moza provocou a intervención do consulado dos EEUU e o caso chegou a sair na prensa norteamericana. E Elsa Omil acabou marchando para os EEUU, mais antes quixo facer un retrato que hoxe é un icono do mal, da sombra sinistra dos criminais que a martirizaron. Mais tamén é a imaxe do compromiso e da loita. A imaxe da beleza e da dignidade. O rexistro da memoria resistente, insubmisa, rebelde. O rostro das mulleres que renacen do silencio de décadas, que volven da noite dos tempos para sentir o noso orgullo, a nosa gratitude.

Para Celso Milleiro, divulgador incansábel da memoria represaliada e resistente de Marín

sábado, 15 de novembro de 2014

AS ACTAS DA DIGNIDADE: DEMETRIO GARCÍA "O PEDRO"


Para Paula Godinho, por deitar luz sobre as memorias confiscadas. Por abrir a arca da memoria do Cambedo e descubrirnos a historia de Demetrio García

“O Demetrio era uma pessoa assim muito distinta, via-se que era uma pessoa fina. Era um atleta, uma torre” (testemuño do sr Arlindo Espírito Santo, veciño do Cambedo).
O terror prolongouse moito tempo despois de 1939. Deixou feridas profundas na pel das vítimas, na alma do miles de homes e mulleres condenados na inmensa prisión do franquismo. Daquela decretouse o silencio, a escuridade, a culpa, a morte en vida. Están por escribir cada unha das horas e dos días de humillación e vergoña. Na miseria moral dos anos 40, tamén houbo homes e mulleres que se rebelaron contra ese silencio imposto e desde os montes soñaron que podían cambiar o rumbo da historia, derrotar aquel estado de terror, vencer aquel ar irrespirábel.
Pagaron un alto prezo. Eles e as súas familias. O asasinato, a cadea, a persecución, a derrota; nalgúns casos, o trauma e a loucura marcounos para sempre. Hoxe contarei a historia de Demetrio García Álvarez, un labrego que naceu en 1912 na aldea raiana de Chás (Oimbra). Segundo algunhas fontes fugouse do Forte de San Cristóbal (Pamplona), onde estivo preso case dous anos. En 1945 intégrase nun grupo guerrilleiro que actúa na zona de Verín e Chaves. É un dos protagonistas do enfrontamento do Cambedo (20 de decembro de 1946) que había de marcalo para sempre. A el e á maior parte da súa familia. E á veciñanza daquela aldea raiana, onde naquela altura as redes de solidariedade prevalecían sobre a fronteira administrativa e os intereses dos Estados.
As fotografías da súa entrada na prisión do Porto o 23 de decembro de 1946 e da súa saída do cárcere de Lisboa o 19 de febreiro de 1965 son o relato exacto dunha existencia tronzada: máis de 18 anos dunha vida, dos 34 aos 52 anos, nas máis crueis masmorras da Ditadura salazarista, de Porto a Lisboa e ao campo de concentración de Tarrafal. E, malia o silencio, o afastamento, a tortura, entre un instante e outro, permanece un rasto da mirada desafiante, valente, decidida. Fica intacta toda a beleza e toda a dignidade daquel home que berrou ante o tribunal que o xulgaba: “Son un guerrilleiro, non son criminal. Todo o que fixen foi pola liberdade do meu pobo”.
(PD: está por escribir a súa vida de desterrado en París e Burdeos, a súa decisión de non voltar nunca; e está por escribir o sufrimento interminábel dos seus: da súa irmá Manuela, presa no cárcere do Porto, onde lle morreu o fillo de un ano, e que ficou marcada polo trauma daqueles días de terror; do seu pai Primitivo García Justo, detido e torturado; a súa irmá Celsa, tamén detida; do seu cuñado Manuel Barcia, tamén encarcerado e que dixo moito tempo despois que “sofreu maos tratos, morreu-lhe o filho, destruiram-lhe a casa e sofreu muito por sua esposa que ficou psicologicamente afectada para sempre mas ainda hoje lutaria contra o fascismo”).

sábado, 8 de novembro de 2014

AS ACTAS DO TERROR: OS VELLOS DE SAN SIMÓN


Para Antón Caeiro, que comezou a escribir o relato interminábel das vidas que quedaron para sempre na illa do amor e da morte


Presos de San Simón retratados por Pintos
Hai imaxes que fican gravadas na retina, hai miradas que te miran para sempre, hai rostos que permanecen suspendidos no tempo coma un SOS, coma a forma definitiva do silencio e do desamparo. Na crónica gráfica do Lazareto predominan as imaxes amábeis, retratos de presos en pose relaxada, rodeados de beleza e bondade. O arquivo que deixou para a historia o preso vilagarcían Dámaso Carrasco é un documento de excepcional importancia para tecer unha parte do relato da vida na illa.

Mais hai miles de imaxes que se perderon e que falan das motoras que chegaban pola noite, dos nomes pronunciados as dúas da madrugada, dos traballos forzados, dos camarotes do Upo Mendi, dos aforcados pola desesperación, da fame, da enfermidade, da miseria e o medo que eran a única verdade para miles de presos, sobre todo para os que chamaban “os vellos”.

Hai unha imaxe de San Simón que é talvez a única real; unha imaxe de corpos abatidos por todas as guerras e todas as derrotas; rostos que nos miran desde o silencio da historia e que fan preguntas; ollos que levan gravados o terror de cada un dos días de enfermidade, de frío e desamparo que viviron naquel inferno circundado de beleza e de fulgor. Son seres anónimos, esquecidos en tumbas sen nome nos cemiterios de Redondela e de Vigo, homes cuxos corpos voltaron algún día á casa para apenas sobrevivir, para lembrar o horror, para atravesar a última agonía do insomnio, da alucinación e da loucura. E para seguir facendo preguntas sobre a condición humana e sobre o porqué daquela derrota da humanidade, a razón daquel tempo de tortura, de humillación e de morte. E do interminábel silencio que veu despois, cubríndoo todo. Até que foron aparecendo as imaxes...

sábado, 1 de novembro de 2014

AS ACTAS DA DIGNIDADE: FLORES NAS GAVIAS

“Se é duro levar flores a unha tumba, éo moito máis levalas a unha gavia”

En Galiza, a partir do 18 de xullo de 1936, non era tempo para o heroísmo. E aínda así houbo heroísmo e coraxe e firmeza en moitos homes e mulleres que se enfrontaron ao fascismo, uns coas armas e os ideais, e outros coa razón das súas conviccións irrenunciábeis. A maioría destes homes e mulleres enchen aínda tumbas anónimas nos cemiterios, nas gavias, nas rías de Galiza. A maioría son mortos sen nome e sen tumba, sepultados no inmenso cemiterio do esquecemento.

Conta Evaristo Mosquera en “Catro anos a bordo dunha illa”, dous episodios da biografía de Alexandre Bóveda que dan a idea cabal da grandeza dun home que se enfrontou aos últimos momentos da vida con unha altura ética que é tamén a demostración da miseria dos seus verdugos .O primeiro corresponde á tardiña do 21 de xullo de 1936. Mosquera vai ao goberno civil (que daquela estaba no edificio da Deputación) e ao entrar encontra a Bóveda que baixa só as escaleiras en penumbra. Alexandre recoméndalle que vaia para a casa e el queda alí para dar instruccións e asumir toda a responsabilidade. O segundo corresponde ás horas finais, os días previos aos 17 de agosto. Está preso nos baixos da antiga Escola Normal agardando que se execute a sentenza mentres a familia fai xestións para salvalo. Acompáñano algúns amigos, entre eles Evaristo Mosquera, para facer máis levadeira a espera. Son horas dramáticas, que pasan xogando cun improvisado xadrez de papel. No intre decisivo, Alexandre asume o final con unha dignidade e unha nobreza que asombra aos que o acompañan. Cando chega o piquete de soldados que o traslada á Caeira, abraza os amigos e di unha última frase conmovedora: “Sede valentes”.

Alexandre Bóveda é un símbolo da resistencia ao fascismo, da dignidade, da intelixencia e o traballo postos ao servizo dun ideal, dunha causa nobre, dun pais. Matárono no mellor da vida, cando tiña 33 anos e un cartafol no que estaban deseñadas todas as arelas de xustiza e progreso para a súa Terra, para a súa xente. É o gran símbolo da Galiza Mártir, da Galiza valente, solidaria, soberana.

Hoxe levaremos simbolicamente flores á tumba de Alexandre, ás tumbas dos heroes, aos mortos daquel verán de cunetas rebosantes de sangue boa, xenerosa. Aos que ficaron encerrados nas casas, enterrados nos sotos; os recluidos nos recintos da loucura e do pesadelo; os atrapados no carrusel interminábel do silencio e a culpa; os que tiveron que calar, gardar para si a amargura da derrota; os corpos dos homes e mulleres desaparecidos no silencio da historia, enterrados debaixo de 78 anos de esquecemento.

Hoxe poremos simbólicamente flores en San Amaro para Otilia Meis e para Josefina Arruti. En Lérez para Custodia Gama. En Marín para Carmen Pesqueira “A Capirota”. En Vilaboa para Pepa do Tombo e Lola Cerqueiro. En Cidade de México para Isabel Gómez Costas e en Buenos Aires para María Miramontes. Para Abelardo Sobral na ría de Vigo, entre Domaio e A Guía. Nas augas frías das Cíes, para Rosario Hernández "A Calesa". Para os asasinados do Anguiero no mar de Cangas... 

Hoxe poremos simbolicamente flores nas gavias para os mortos sen nome e sen tumba. Para os corpos que non volveron.

xoves, 23 de outubro de 2014

Figueirido


Carmen tiña 11 anos cando foi por primeira vez ao Lazareto. Leváballe comida e roupa ao seu curmán, o mestre Manuel Ruzo Boullosa, preso político na illa. Manuel era mestre en Rodís (Lalín) e no verán do 36 refuxiouse en Figueirido. Antes de ser detido, procesado e depurado, tivo tempo de identificar, na Volta da Tioira, os corpos mutilados de dous mestres amigos seus. Na illa tamén estaba naquel tempo recluído o veciño de Salcedo Manuel Farto Montes, co que Carmen acabaría casando dez anos despois.

A familia de Carmen tiña unha taberna, “El Sol”, na encrucillada da estrada que sobe de Figuerido ao Cuartel e ao Lago Castiñeiras. “El Sol” era lugar de parada e comida dos militares. Era tamén lugar de paso obrigado para as reas de presos que chegaban en vagóns de gando á estaciónde Figueirido e eran trasladados a pé, en fileira de un e atados entre si, ao longo de 2 km até ao cuartel habilitado como cárcere.

A partir de 1937, cando o cuartel de Figueirido se transformou en centro de reclusión de presos políticos, chegaron dúcias de mulleres asturianas que se trasladaron ás proximidades da prisión e que vivían alugadas en casas particulares de Figueirido, Postemirón ou Salcedo. Periodicamente, achegábanse á prisión para levarlle roupa e comida aos seus parentes e a outros reclusos coñecidos. As familias que non puideron trasladarse buscaban axuda nas mulleres da contorna, que se convertiron en madriñas dos presos.

Carmen comezou a ir á prisión en 1940, con 16 anos. Tamén ían Zulema, Isabel e Elba Boullosa, da Casa Riestra, a outra taberna da localidade. Xunto con outras moitas mulleres, ao lado do cura da parroquia, don Jesús, compuxeron páxinas de xenerosidade e amor sen límites naquel espazo de terror e morte que se pretendeu borrar nas néboas do tempo. 

Mais hoxe voltan as voces que nos falan para que non triunfe o esquecemento imposto. Voces que falan da fame, da enfermidade, da loucura, da morte. Historias de miseria, de horror e de heroísmo nas paredes frías dun cuartel militar que hoxe oculta a súa faciana de lugar do terror fascista. Hai aínda moitas historias por escribir, moitas vidas por contar. Tamén as historias de amor que floreceron entre os muros da prisión, coma a do preso asturiano Fernando Gurrea, que casou coa veciña de Paredes Enedina Conde, filla de Emilio e Pepa do Tombo. Ou a de Elba Boullosa, que coñeceu no cuartel ao preso Manuel Cortizo, de Bueu, co que tamén acabaría casando.

Son só unha pequena parte do interminábel libro do esquecemento, que paseniñamente imos compoñendo con retallos da memoria rescatada. Mais o relato non será completo mentres non se honren unha a unha as vítimas do terror fascista en Figueirido, mentres non se recoñezan os crimes, e mentres unha lousa de silencio oficial siga a ocultar a verdadeira historia do cuartel militar.

PD. Na memoria dos presos do cuartel de Figueirido, das familias que se trasladaron a vivir nos arredores, e dos homes e mulleres da contorna que lles axudaron. Para a familia de Enedina Conde, que os seus 100 anos vive en Venezuela privada do recordo. E para Mercedes Farto Acuña, filla daquela moza, Carmen Acuña Boullosa, que entrou por primeira vez con 16 anos no cuartel de Figueirido e que non quixo esquecer. Mercedes Farto participou o domingo 22 de xuño no acto que o colectivo A Regaduxa organizou en Postemirón sobre a prisión franquista de Figueirido.

martes, 21 de outubro de 2014

AS ACTAS DO TERROR: MARCAS NA PEL

Para Mariví Villaverde, por transmitirnos a memoria e a esperanza

As feridas seguen aí, as marcas na pel, as cicatrices. Non se dan borrado, porque durante décadas formaron parte da memoria agochada, confiscada, proscrita. E ese tempo de negación, de silencio e de dor deixou unha pegada profunda, ideolóxica e psicolóxica, nunha colectividade que interiorizou o terror e transmitiu o trauma. Só a verdade, o coñecemento histórico, e a revelación desas memorias soterradas, poderá liberarnos do peso do pasado, da asfixia moral e mental dun tempo que teima en permanecer con nós. 

Non se gardan as actas do terror invisíbel, non existen imaxes nin documentos de tantos crimes impunes. Dos secuestros, das violacións, das malleiras. Das noites de insomnio. Das secuelas. Dos milleiros de mulleres rapadas, marcadas, sometidas psicolóxicamente mediante a exposición pública, a humillación, a vergoña. Unha e outra vez, o castigo exemplarizante para as que ousaron sair do espazo marcado, militar en organizacións sindicais e políticas de esquerdas, vestir camisas vermellas, entoar himnos revolucionarios e levar bandeiras nas manifestacións. Para as que eran nais, irmás, fillas, compañeiras, obrigadas a percorrer a praza pública coa cabeza rapada nun desfile interminábel, forzadas a bailar espidas, a varrer as rúas rodeadas de insultos e miradas de odio...; obrigadas a bautizarse, a chamarse Lucrecia ou Berta cando eran Democracia e Libertad.

Mariví Villaverde deixou en “Tres tempos e a esperanza” o relato minucioso da tortura a que someteron a varias mulleres da súa familia. A tía Luísa voltando do cuartel da Falange derrotada, humillada; a tía Luísa pechada durante días no seu cuarto con aquel pano atado á cabeza. A tía Carmen, desafiante ante a miseria daquel acto infame: “Ai que ben, que me ides aforrar por un tempo o perruqueiro”. Quedaron poucas imaxes deses días de terror, mais Mariví levou na súa maleta de exilada unha fotografía que resume toda a dor que sufriron as súas tías. A dor de todas as mulleres aldraxadas. A cabeza rapada de Juana Otero, as marcas na pel, as letras gravadas con nitrato de prata na súa fronte, os ollos abatidos, o silencio, a vergoña. Unha fotografía que é un xigantesco documento da memoria e a acusación definitiva polos crimes nunca xulgados e por unha xustiza por sempre postergada. E seguen aí as cicatrices, as feridas, o nitrato de prata, as marcas na pel e na alma. Agrandadas polo esquecemento, pola amnesia, pola amnistía. E ainda que lembrar doe, cómpre abrir as feridas, airear as memorias proscritas, sacar á luz todas as imaxes, dar a coñecer todos e cada un dos nomes. Para que triunfe a verdade. Para que gañe a xustiza e consigamos derrotar para sempre todo o mal que fixeron.

domingo, 12 de outubro de 2014

AS ACTAS DA DIGNIDADE: MARIA DA LUZ E MARIA DAS AURORAS




María Concepción Álvarez Álvarez (Marías das Auroras)
nos anos 50.
Fotografía cedida por Mª Lucía Domínguez Costoya
Fonte: José Antonio Uris
Debaixo de cada historia individual de represión hai ducias de vidas anuladas, silenciadas, soterradas no amargo silencio da historia oficial e nas catacumbas da memoria. Son vidas dignas, amargas e heroicas, as máis das veces de nais, de irmás, de compañeiras, de viúvas. Mulleres encarceradas, rapadas, humilladas, violadas, enterradas nos espesos muros de silencio do franquismo. Moitas negáronse a falar, conviviron coa dor e coa culpa, aturaron a persecución e a infamia; algunhas perdéronse para sempre nas néboas da loucura. Mais case todas se negaron a esquecer os crimes e os nomes dos asasinos. Gardaron coma un tesouro a memoria dos seus e ese acto de resistencia é unha victoria, cruel e amarga, contra o esquececemento. A infamia dos vencedores é a victoria dos vencidos.

As memorias de Juan Noya, publicadas en Caracas en 1976, son o rexistro fiel da persecución implacábel, da violencia extrema e innecesaria que sufriu unha familia, os Domínguez Pacheco. A familia de Lola, a súa muller. Dolores, Antonio, Ángel, Jesús, Francisco e Manuel Dominguez Pacheco, os fillos de María da Luz Pacheco Videira e José Domínguez Lomba.

Antonio, de 35 anos, e Ángel, de 32, foron das primeiras vítimas da cacería humana. Os primeiros trofeos do Capitán Teresa e do Tenente Buhigas, xefes da banda criminal que perseguiu con saña a obreiros, sindicalistas, mestres e servidores da República; a banda terrorista –nunca xulgada nin condenada- que encheu de sangue as gavias das estradas e os muros dos cemiterios desde A Guarda a Tui. Antonio e Ángel Domínguez Pacheco, fillos de María da Luz, foron asasinados o 12 de agosto de 1936 no lugar de Paraños-A Sangriña, xunto con outros tres obreiros da Guarda: Julio Saavedra, José Alonso Portela e Herminio Domínguez. Aquela noite Lola, a súa nai María da Luz e a súa cuñada Pura, a muller de Ángel, reuníronse no bar do Deportivo Guardés para partillar a dor e foron desaloxadas de modo violento por un sarxento da guarda civil: -A chorar a outra parte, se non elimínoas do mapa!

Mentres Lola sufría rexistros, ameazas e vixilancia, os seus irmáns eran vitimas de toda caste de persecucións. Jesús e Francisco foron detidos e perseguidos, o primeiro condenado a 20 anos de cadea. En 1937 o irmán máis novo, Manuel Domínguez Pacheco, tivo que alistarse no exército franquista. O 27 de setembro pasou á zona republicana . Como represalia, a nai e a muller de Manuel foron detidas. María da Luz, unha anciá á que lle mataron dous fillos e tiña outro na cadea, pasou sete meses no cárcere de Tui. Conta Juan Noya que o seu home, José Domínguez, esgotado, enfermo e cego, acabou pedindo esmola polas portas acompañado do seu neto Rodolfo. E morreu na primavera de 1938 nos brazos da súa filla Lola, repetindo como unha ladaiña: -Que me traian a María! Que me traian a María!

Mais a familia aínda escribiría intensas páxinas de amargura e heroísmo. Lola Dominguez Pacheco foi multada por visitar a súa amiga Esmeralda Domínguez, que hospedaba na súa casa familiares de presos do campo de concentración de Camposancos. A viúva de Antonio Domínguez Pacheco, Manuela Baz, embarazada de catro meses cando mataron ao seu home, foi acollida na casa de María e Aurora Álvarez, as Auroras. Alí naceu o seu fillo, inscrito no rexistro co nome de Antonio Amado e que tivo como madriña a María das Auroras. Unha muller “de alma grande e sinxela”, que agarda pacientemente o seu lugar na historia da solidariedade, da coraxe e do compromiso.

Segundo José A. Urís (Galicia Suroeste), María das Auroras foi detida, rapada, obrigada a beber aceite de ricino e exposta a escarnio na Praza do Reló de A Guarda. Mais aqueles emisarios do terror que a humillaron e que queimaron os seus libros na praza non conseguiron facela claudicar. Non renunciou nunca ás súas ideas e seguiu exercendo o ben naquel tempo gobernado por miserábeis vestidos de casaca e de sotana.

Por iso cando saiu do cárcere de Saturrarán Josefa García Segret, a viuva do mestre Hipólito Gallego, encontrou na Guarda “dúas mulleres dispostas sempre ao ben”, María das Auroras e Manuela Baz, que “ me abristes as portas da vosa casa para que tivera onde refuxiarme”.

Fontes:
Juan Noya: Fuxidos, edicións Xerais
José Antonio Uris: artigos publicados na web Galicia Suroeste

sábado, 4 de outubro de 2014

Isaura Gómez, a muller que alumeou o mundo



A vida de Isaura Gómez Pérez é un memorial da dignidade. Foi unha escritora brillante, unha muller solidaria e combativa, miúda de corpo e con toda a fortaleza dun carácter forxado nas batallas da vida. 

Nada en Lisboa en 1905 nunha familia de orixe galega que fixera fortuna no comercio, a sua existencia fica atravesada pola traxedia. Cando tiña quince anos morreranlle os pais e os irmáns e ficou soa no mundo. 

Con dezasete anos, en 1922, coñece a un mozo de Goián, Gumersindo O Rubio, de preciosos ollos verdes (a quen quixen de verdade, a quen máis amei). Mais as diferenzas ideolóxicas haberian de afastalos até os límites, cando anos despois todos os sentimentos e os valores se puxeron a proba. Muller sensíbel e comprometida, coñece a Francisco Rodríguez, Paco de Figueiró, líder agrarista con quen casa aos 21 anos, en 1927. No tempos da República a parella implícase na loita política e a partir de xullo do 36 Paco e Isaura sufrirán un calvario de humillación, de violencia e de dor.

Cando en agosto deteñen a Paco, ela vai á cadea dúas veces por semana. Cada vez leva un dos fillos, Ivonne ou Mario. No exterior do Seminario de Tui e nas rúas da vila sofre as vexacións da xente que lle cuspe e a insulta. Un día, o 4 de outubro, Isaura fixo un biscoito con froitas para levarlle ao home porque era o día da súa onomástica. Cando chegou á prisión, Paco non estaba. Unha banda sanguinaria de falanxistas levárao a el e outros cinco compañeiros na madrugada anterior a Mondariz, onde os asasinaron despois de sometelos a terribeis torturas e vexacións. 

Isaura só tivo tempo para mercar un ataúde e para suplicar que o seu home fora enterrado dignamente no cemiterio de Mondariz. E como a súa amiga Josefa García Segret estaba presa na cadea de Tui, tamén procurou o mesmo trato para o seu home, o mestre Hipólito Gallego. Cando xa de noite Isaura voltou a Figueiró destrozada pola dor e o cansazo e o medo, a escuridade tornouse en luz porque toda a aldea estaba alí, con fachos e candeas e velas para recibila. Mais nin aquela conmovedora escena puido aminorar a súa dor e pediu que a deixasen soa e só puido dicirlle ao fillo: “Neno, mataron a teu pai”.
Nos anos que viñeron despois, Isaura nunca esqueceu. Malia a dor e a enfermidade que a mantiveron pechada en si durante anos, mantívose firme nas súas ideas e fiel cos compañeiros de loita. Arriscando a vida, na compaña dos seus fillos Ivonne e Mario, en 1938 acolleu na súa casa durante cinco meses ao fuxido Juan Noya. Un ademán solidario que o amigo nunca esquecería.

A comezos de 1939 viaxou a Lisboa con Mario porque un amigo a necesitaba. E cando iso ocorría, aquela muller valente, golpeada unha e mil veces pero nunca derrotada, sempre estaba alí. Aquel amigo chamábase Antón Alonso Ríos e antes fora Afranio do Amaral e intentaba arranxar a fuxida do inferno que deixaba atrás. E Isaura percorreu 600 quilómetros co seu fillo de 6 anos para procurar os papeis e poñer os cartos necesarios para a viaxe. 

Cando Isaura retorna de Lisboa, compón novas páxinas de xenerosidade e amor. En maio de 1939, despois de tres anos de fuxida dunha morte segura, Juan Noya entrégase. Isaura viaxa a cotío a Vigo e acompaña a Lola, a muller de Juan, nas visitas á prisión. En agradecemento polas súas atencións, os presos regalaronlle un anel feito con pezas de xadrez e unha chapa de prata gravada coas súas iniciais. Un anel que a acompañaría toda a vida, coma o selo imborrábel da amizade, coma unha figura protectora naqueles tempos de terror e de infamia.

Toda a súa existencia, atravesada pola traxedia, foi unha grande demostración de amor, de compromiso, de entrega solidaria, de lealdade. Os que a coñeceron nos anos finais da súa vida, cando xa estaba de volta de todas as viaxes e de todas as derrotas, lembran os seus ollos azuis, a súa mirada limpa. A fortaleza da súa figura miúda. A forma rotunda da memoria invicta. Cando morreu o 4 de xaneiro de 2004, con 98 anos de idade, o ceo de Figueiró volveuse iluminar con candeas e fachos e velas para despedir unha muller que nunca deixou de alumear o mundo, de irradiar coraxe, amor, dignidade. 

(O 4 de outubro de 1936 unha banda falanxista asasina en Mondariz a Manuel Piñeiro Zúñiga, de Amorín, Tomiño; Domingo Paramos Núñez, de Caldelas de Tui; Manuel Pérez Besada, veciño de Guillarei; Hipólito Gallego Camarero, de Forcadela, Tomiño; Fernando Rubio Estévez, de Guillarei, e Francisco Rodríguez Otero, Paco de Figueiró. Josefa García Segret, muller do mestre Hipólito Gallego, que daquela estaba presa na cadea de Tui, escribiría máis tarde no libro “Abajo las dictaduras” o nome dos asasinos: Francisco Pino de Forcadela, Álvarez Aldir, Manuel de Santiago, Tomé, Pablo Bugarín Domínguez. E Gumersindo Alonso “O Rubio”, aquel rapaz de ollos verdes que foi o gran amor imposíbel de Isaura Gómez).
 

domingo, 28 de setembro de 2014

AS ACTAS DA DIGNIDADE: A DOR E O AMOR DE CINTA REY


Para Carme Vidal, compañeira imprescindíbel en todas as batallas da memoria


Esta imaxe é un grandioso monumento da memoria. Ao mesmo tempo é un acto heroico, unha valente declaración de rebeldía, de resistencia, de dignidade. É tamén unha das máis completas reproducións dunha dor interminábel, invisíbel, permanente. Unha dor que non deixou rastro escrito, que non figura nos rexistros do crimes nin nos arquivos da memoria. Pero na decisión de ir alí, ao monte da Caeira, ao km 1 da estrada de Campañó, tinxido co sangue de Alexandre Bóveda, de Victor Casas e de moitos máis, hai unha mensaxe estremecedora, a confesión do sufrimento, do silencio e do orgullo dunha nai e dunha compañeira.
A muller da fotografía é Cinta Rey, nai de Victor Casas Rey, asasinado nese lugar o 12 de novembro de 1936. A muller que tomou a imaxe é Amalia Álvarez Gallego, a compañeira de Alexandre Bóveda, asasinado ao pé dese piñeiro o 17 de agosto de 1936. O día que foron alí, escribiron unha fermosa historia de amor e de rebeldía: un amor e unha rebeldía íntimas, silenciosas, soterradas, mais que hoxe emerxen como testemuños da grandeza de dúas mulleres que nun tempo de terror decidiron lembrar, facer memoria, levantar acta gráfica dos crimes.

Esta imaxe fálanos dunha historia que nos roubaron, que non foi contada. A historia estremecedora de miles de mulleres represaliadas e resistentes, cuxas vidas seguen aínda nos recantos máis escuros da historia, agardando. O relato das múltiples formas do horror e do sufrimento nos longos anos do silencio. Mais tamén é unha historia fermosa, que nos fala de fidelidade, de orgullo, de amor sen condicións e sen límites. O acto de facer esa foto, de gardar esa imaxe coma un tesouro familiar, era tamén un acto privado de resistencia, de combate contra a desmemoria, de denuncia dos crimes. 

Hoxe ese lugar do terror e da memoria non existe. Foi devorado por enormes edificios que gavean polas abas do monte da Caeira e Montecelo. Mais fica esta imaxe, con toda a súa enorme carga de amor e de dor. E queda a exemplaridade de dúas mulleres, Cinta e Amalia, que no medio daquela noite e daquel horror, quixeron lembrar. Esa é a súa victoria, ese é o noso compromiso.
 
PD Esta imaxe de Cinta Rey, realizada por Amalia Álvarez no lugar onde asasinaron aos líderes nacionalistas Victor Casas e Alexandre Bóveda, está recollida no catálogo do Memorial da liberdade. É propiedade de Víctor Casas, fillo.

AS ACTAS DO TERROR: A FAMILIA ZBARSKY KUPER


(Para Montse Fajardo, que anda na procura do ronsel das silenciadas) 


A interminábel noite do terror xenocida ten en Pontevedra nomes escuros, viles, de abominábeis asasinos de boa reputación. Ten tamén nomes claros, luminosos, eternos, nomes e vidas que nos acompañan para sempre. Coma as de Abraham e Jacobo Zbarsky, pai e fillo, xudeos de orixe rusa, que se estableceron en Galiza a comezos do século XX, dedicados á medicina e á odontoloxía. E dedicados tamén ao ben común, á causa do progreso e da liberdade, á loita política nas fileiras do comunismo e do socialismo.

Jacobo Zbarky, de 22 anos, foi dos primeiros que se presentou no goberno civil para defender a legalidade republicana. Ía vestido co uniforme de brigada de complemento e pola súa determinación e coraxe asumiu a dirección da resistencia das milicias populares contra o golpe. Detido o 20 de xullo, foi procesado, condenado a morte e fusilado no cuartel de Campolongo o 10 de agosto de 1936. A súa última carta, escrita tres horas antes de morrer, é un documento verdadeiramente estremecedor:

"Pontevedra, 9 de agosto de 1936.
Queridos míos:
Querida madre, perdóname este último gran disgusto que te doy. Dentro de 3 horas moriré, tú bien sabes cuanto te quiero, sin embargo no he querido ver a ninguno de vosotros por última vez, porque si así lo hiciera no tendría el valor de afrontar mi suerte.
Mis últimos pensamientos serán en todos vosotros, sobre todo en ti, madre mía. Estoy tranquilo, creo que esta tranquilidad me acompañará hasta el último momento. Piensa, madre mía, que si pierdes un hijo, por ningún ideal más justo.
Yo puedo sacrificar mi vida, te queda otro hijo y mucha más familia que harán todo lo posible por consolarte.
Os beso y abrazo a todos queridos, sobre todo a ti, madre.Tu hijo, que siempre te ha querido y te querrá mientras viva".
(Caeiro, Antonio e outros. Aillados. Vigo: Ir Indo.1995) 

A nai de Jacobo Zbarsky non aparece nos libros de historia, non figura nas actas do terror, no dietario do medo. A nai de Jacobo Zbarsky, Sofía Kuper, perdeuse na néboa do tempo, soa, coa súa dor interminábel de nai, de viúva, de desterrada, de morta en vida nunha agonía sen fin. Despois da morte do fillo, viviu a prisión e a asasinato do marido, o odontólogo Abraham Zbarsky, sacado na madrugada do 29 de decembro do Lazareto de San Simón e asasinado vilmente en Marcón cando tiña 54 anos. 

Sofía Kuper, derrotada pola dor e o desprezo, aínda tivo que sofrer o expolio dos bens familiares, as multas, as ameazas, os insultos... Talvez tamén foi moitas veces ao cárcere de Vigo a levarlle roupa e comida e amor ao seu irmán, Simeon Kuper Horstein, á súa irmá Elisa Kuper Horstein, e ao seu fillo, Elías Zbarsky Kuper, detidos e procesados polos fascistas. Non sabemos máis de Sofía Kuper, e este silencio da Historia, este esquecemento, é tamén unha acusación, a denuncia definitiva dos crimes, de todos os crimes e dos seus executores. E máis alá do silencio, é a chamada incesante da memoria de todas as silenciadas, a memoria imparábel de Sofía Kuper Hornstein, un nome luminoso que se ergue entre a néboa do tempo e que xa nos acompaña para sempre.

Celestino Poza e as actas da dignidade


(Para Celestino Poza Domínguez). 

Naquela interminábel noite de pistolas, naquel tempo de asasinos de misa dominical, a dignidade e a ética non sempre foron posíbeis. É por iso que hai que darlle valor a cada aceno, a cadra palabra, a cada ademán. Entre as imaxes do libro maior da dignidade, traio aquí a de Celestino Poza, o seu fillo Tino, Evaristo Mosquera e os evanxélicos de Marín (esquecidos entre os esquecidos) que se negaron a comungar na illa de San Simón o dia da misa propagandística do patrón de 1938, que defenderon as súas conviccións e as súas crenzas ante o mesmísimo Padre Nieto, que exercia o ofício coa pistola ao cinto. O acontecemento foi recollido no conmovedor libro de Evaristo Mosquera "Catro anos a bordo dunha illa" e tamén no proxecto Nomes e voces, contado por Ignacia Martínez Omil, filla dun dos protagonistas daquel acto heroico. (Outro día falareivos da foto que ilustra a portada do libro, que forma parte das actas do horror, que fala como ningunha outra imaxe do inferno que foi a illa para os presos que chamaban os "vellos").

domingo, 30 de marzo de 2014

O Souto


O Souto, en Paredes, é un lugar máxico, con deslumbrantes vistas á ría de Vigo. É unha terra fértil, asollada, vizosa, poboada de laranxeiras e de paxaros. Nun recanto deste lugar vive Dorinda, unha muller de 92 anos que rememora para min os tempos da infancia e da mocidade; a escola de Don Luciano, que lles aprendía cancións republicanas que ela recita de cor; os días de terror falanxista e cívico de febreiro do 37, a Lola do Souto coa cabeza rapada, a casa queimada de Carmen de Salada, o rexistro da casa de Román e Edemira na procura dun home fuxido dun fusilamento colectivo en Cangas; a persecución diaria de Pepa do Tombo, que lle levaba a comida ás agachadas ao seu home; a traxedia da familia Cerqueiro, Juan, Venancio e Lola, de Vilaboa; os asasinados no cemiterio de Ponte Sampaio, na subida ao cuartel de Figueirido e na Regaduxa; os traballos forzados dos presos do cuartel e as familias asturianas instaladas en Figueirido e Postemirón para coidar aos seus; os veciños de Paredes e Vilaboa que fuxiron e se agocharon durante tres anos: Manuel García Amoedo, Juan Cal Conde, Antonio Vidal Vilas, José Cerqueiro Regueira, Manuel Pérez Curra, Manuel Mata Del Río...

Tamén me falou da noite en que houbo morrer Antonio Naval, detido no cuartel da garda civil de Moaña, da longa espera da familia na casa do Eirado, sen saber del, imaxinando o peor, até que Antonio chegou ás 2 da mañá, volveu andando desde Moaña no medio da noite, e do medo e da anguria con un salvocoduto que lle dera Freire, un dos xefes falanxistas da localidade, que o coñecía porque tivera unha noiva en Paredes. Esa moza chamábase Enedina Conde e era filla de Pepa e Emilio do Tombo, que sofriron o que non está escrito por non renunciaren ás ideas e á lealdade. Enedina vive hoxe en Venezuela, ten 103 anos, e talvez lembre os días de 1936 en que ía levarlle a comida e a roupa lavada ao seu pai ao Lazareto de San Simón. Alí coñeceu a Fernando Gurrea, compañeiro de prisión do pai, co que acabaría casando e vivindo en Paredes até que coma moitos membros da familia decidiron probar fortuna lonxe da terra natal.

Na arca das historias extraordinarias, custodiadas na memoria prodixiosa de siña Dorinda, aínda hai vidas que se perden na noite do esquecemento. Historias coma as de Juan Lago Collazo, natural de Paredes, detido e maltratado no cuartelillo de Vilaboa, e que máis tarde desertou do exército franquista en Zaragoza e fuxiu a Francia. Percorreu o pais pedindo esmola e chegou a París e cando xa esmorecía consumido pola fame e a desesperación e o abandono da embaixada encontrou un home de Murcia que o levou á súa casa e lle deu cama e alimento e agarimo e o internou nunha clínica de convalecencia para que se recuperase. Aquel home e a súa muller e a filla visitábano todos os sábados para levarlle comida e revistas nas que aprendeu o francés e cando saiu deulle traballo no seu taller mecánico, onde seica cobraba o equivalente a vinte pesos ao día. Juan acabaría casando coa filla, seguiron vivindo en París e moitos anos máis tarde Juan voltou a Paredes en varias ocasións e continuou a súa vida en Francia e pediulle á familia que cando morrese os seus restos voltasen á súa terra. As súas cinzas non repousan no cemiterio de Vilaboa, foron depositadas polo seu irmán Ramón no cemiterio de Cedeira, en Redondela, no panteón familiar. 

Hoxe os paxaros, as laranxas e o sol voltaron a iluminar as abas do monte da Maica e as terras que caen contra a ría. Sinto orgullo do lugar e da memoria que o habita, e prometo volver, non deixar nunca de volver, para seguir descifrando o interninábel libro do esquecemento.

Paredes, 29 de marzo de 2014.