luns, 31 de agosto de 2015

ISABEL GÓMEZ COSTAS VOLTA Á TERRA


Na memoria de Silo Cal Muíños e Amélia Cal Brandao
Para Luísa Tiago de Oliveira, por descubrir a fermosa historia de solidariedade das casas refuxio do Porto


En decembro de 2014 escribín neste blog un artigo sobre o exilio invisíbel de Isabel Gómez Costas. Falaba daquela do asasinato do seu home, o médico redondelán Telmo Bernárdez, fusilado na Caeira o 12 de novembro de 1936. Falaba da persecución dos dous fillos maiores, Telmo e Suso, mestres os dous, depurados e encarcerados. Telmo foi condenado a cadea perpétua e estivo preso en Pontevedra, Ponte Caldelas, San Simón, Figueirido e San Cristóbal (Pamplona). Saiu en liberdade en 1940 e despois de pasar por Portugal exilouse en México en 1947.

Suso estivo preso en Redondela e San Simón. Cando saiu en liberdade, a finais de 1936, pasou a fronteira cara a Portugal, e estivo un tempo refuxiado no Porto, na casa solidaria de Silo Cal Muíños (natural de Redondela) e da súa muller, Amélia Cal Brandao. A mesma casa que a finais de 1937 lle deu protección e agarimo a outra irmá, Isabel Bela Bernárdez (tamén mestra depurada, ameazada, perseguida), e á nai, Isabel Gómez Costas, e aos fillos pequenos que levou canda ela ao exilio, nunha viaxe de dous anos (finais de 1937- finais de 1939) con estadías en Porto, en París, en Nova York e finalmente en México.
Falaba en fin dunha existencia imposíbel na Redondela posterior ao golpe de Estado do 36, da perda e da derrota, da dor e da dignidade dunha familia que se mantivo en pé, contra a Ditadura, contra a inxustiza, contra o silencio, contra o esquecemento.

Isabel Gómez Costas con cinco dos seus fillos,
no Porto (1937-38)
Dicía daquela que Isabel Gómez Costas desaparecera da Historia, que non figuraba en ningún rexistro de vítimas, coma tantos miles de homes e mulleres anónimos. Dicía tamén que me faltaban imaxes, que non tiña ningunha fotografía coa que a existencia de Isabel –e a súa memoria- se fixese presente, visíbel, real.

Entón contactei coa descendencia da familia Bernárdez Gómez, residente en México, e envieilles un extenso cuestionario para saber máis dunha historia que para min é un símbolo do sufrimento, da resistencia, do esquecemento e da dignidade. Sei que están procurando datos, imaxes, lembranzas, e que algún día poderei completar o relato sobre esa travesía chea de coraxe que protagonizou Isabel Gómez Costas.

Fotografia de Isabel
Gómez realizada
en Porto
Tempo despois foron chegando as imaxes. Procedían do Porto, primeira estación do exilio de Isabel e os seus sete fillos máis novos (a maior, Bela, tiña 20 anos, a máis pequena, Carmela, 7). Chegáronme grazas á sensibilidade dunha man amiga, a de Luísa Tiago de Oliveira, estudosa da solidariedade con que foron recibidos en Portugal –e en particular no Porto- ducias de refuxiados republicanos.


Aquelas imaxes trouxeron unha inmensa alegría. Polo que contaban e polo que significaban. Porque axudaban a completar o relato da fuxida, do paso clandestino da fronteira do Miño, do medo ao descoñecido, da estadía feliz no Porto, na casa solidaria dos Cal Brandao. Unha historia ainda por escribir... Mais sobre todo trouxeron alegría polo que significaban. Porque non hai memoria sen nomes, sen vidas, sen imaxes... As fotografías son como unha especie de retorno á casa, á Terra. Un pequeno acto de xustiza. Unha victoria na loita interminábel contra o esquecemento.


Máis entradas sobre a familia Bernárdez Gómez

mércores, 26 de agosto de 2015

BELA BERNÁRDEZ GÓMEZ NO TEMPO DAS GAMELAS E DOS ABRAZOS

Para Manolo Puga, herdeiro orgulloso da memoria familiar, do memorial de dignidade que nos legaron Luís Pereira e Ernestina Otero.


Bela Bernárdez no tempo das
gamelas e dos abrazos
Isabel Bela Bernárdez Gómez (Redondela, 27 de febreiro de 1917-México DF, 2000) era filla de Telmo Bernárdez Santomé, médico e político redondelán fusilado o 12 de novembro de 1936 na Caeira (Pontevedra) e de Isabel Gómez Costas. En xullo de 1936 tiña 19 anos e todos os soños por cumprir. Rematara os estudos do plan profesional do maxisterio na Escola Normal de Pontevedra, exercera como mestra nunha escola rural de Cambados, tocaba o piano na casa familiar, gozaba nadando e practicando o remo na praia de Cesantes, e vivía feliz o noivado con Antonio Ocampo Otero.

Mais naquel verán do 36 Redondela e Galiza toda tornáronse escuras. Os pistoleiros da Falanxe, da Garda Civil, da Garda Cívica impuxeron o terror, as noites das cunetas e dos cemiterios.  En poucos meses a vida de Bela e dos seus tinxiuse de sangue e de loito. Polo pai asasinado, polos irmáns (Suso e Telmo, mestres ilusionados e comprometidos coma ela) presos no Lazareto e en San Cristóbal. Pola nai (Isabel Gómez Costas, muller coraxe http://nondesaesquecemento.blogspot.com.es/2014/12/isabel-gomez-costas-muller-coraxe.html) perseguida, sinalada, condenada naquela Redondela de manifestacións fascistas, de desfiles militares, de visitas nocturnas, de misas e vixilias a favor do terror, de rapas, de malleiras, de viaxes sen retorno a unha curva, a unha cuneta, a unha praia que ao día seguinte aparecían inzadas de corpos acribillados...
Aqueles emisarios do medo tamén foron buscar a Bela para rapala porque levara a bandeira republicana nas manifestacións despois do triunfo da Fronte Popular. Mais o que quedaba da familia Bernárdez Gómez estaba a salvo, refuxida en Tameiga (Mos), baixo a protección de amigos e familiares.

Daquela tamén foran á casa de Ernestina Otero e de Luís Pereira, na procura das súas fillas Genma e Elena, mais o pai opúxose con firmeza e coraxe. E non puideron rapar a Genma. E tampouco puideron asoballar a Elena, aquela moza chea de afouteza que fora a Pontevedra amortallar o corpo de don Telmo Bernárdez, e que lle quitou do bolsillo interior da chaqueta unha estampa de Santa Genma furada polas balas. Aquela moza valente que despois amortallou o corpo acribillado de Paulo Novás. Aquela moza irada que insultou as tropas militares cando pasaron en camións para masacrar Tui.
Cando Redondela ficou ocupada polo odio, pola vinganza, polo terror; cando non era posíbel respirar; cando xa nin sequera se podía sobrevivir á fame e á dor e á derrota, o que quedaba da familia Bernárdez Gómez, Isabel e seis fillos, refuxiáronse na Tameiga natal. E desde alí, coa axuda do avogado Juan Amoedo, prepararon a fuxida cara ao descoñecido (Porto, Burdeos, París, Nova York, México...), cara a un exilio que xa duraría toda a vida.

Documento da chegada de Bela Bernárdez
a México (Secretaria de Estado de Cultura
de México)
Despois de chegar a México a finais de 1939 –logo dunha travesía por medio mundo que durou dous anos-, Bela Bernárdez comezou unha nova vida, lonxe dos soños daquela mocidade feliz que quedara atrás para sempre. Afastada da luz que impregnara os primeiros días de xullo, das tardes de sol na praia de Cesantes, dos sorrisos da rapazada da escola de Cambados, do sabor dóce dos bicos de Antonio, ...
Nunca máis voltou a Redondela. Nunca máis foi feliz como o fora alí. Tampouco cando xa nos anos 40 Antonio Ocampo, o seu mozo de xullo do 36, viaxou a México e souberon definitivamente que el non podía ficar alí, e que ela non podía volver. Porque aquel noivado, aquela felicidade, aquela casa na que soaba o piano, aquela vila apacíbel, aquelas tardes de gamelas e abrazos furtivos formaban parte dun tempo para sempre clausurado.

 
Fontes
-Entrevista a Lucila Pereira Otero (Proxecto Nomes e Voces)

-Entrevista a Clementina Villar (Proxecto Nomes e Voces)

-Conversas con Manuel Puga

-Gonzalo Amoedo e Roberto Gil Moure: Redondela, crónica dun tempo pasado, Ediciós do Castro
-Mestras de Redondela (1900-1945), Asociación de Mulleres Xanela

 

 

domingo, 2 de agosto de 2015

A CASA SOLIDARIA DA PORTELA (I)

Para Faustino da Portela e para todas as persoas que fixeron da solidariedade unha norma de vida

Faustino Otero Beloso, Faustino da Portela, naceu o 2 de agosto de 1891. De rapaz ía ás sollas e aos bojóns co seu pai e así foi aprendendo todos os segredos daquel mar interior, desde a Boca da Ría e Os Cobres até Rande, A Portela e Cesantes.

Libreta de mariñeiro de Faustino Otero

Co tempo, Faustino complementou o traballo de mariñeiro co transporte de persoas e mercadorias entre San Adrián dos Cobres e Redondela. Tiña un galeón, O Bedrines, dedicado ao transporte, e unha buceta, A Lola, que utilizaba para a pesca. O seu fillo Faustino Otero Lino, nado en 1913, acompañouno desde moi novo nas travesías da ría e nas noites das sollas e bojóns.
Cando en outubro de 1936 se habilitou o antigo Lazareto de San Simón como prisión, Faustino Otero Beloso e o seu fillo encargáronse do transporte de víveres á illa. Mais non só levaban os encargos dos administradores da prisión. Aqueles homes e as mulleres da casa protagonizaron unha historia de solidariedade que acendeu unha luz de esperanza no horror daquel tempo de infamia.
Pola casa da Portela pasaban os paquetes de comida e roupa que enviaban as familias dos presos que vivían máis lonxe, no Pais Basco e Cantabria. Contan que Faustino repartía as pertenzas dos que máis tiñan cos presos máis necesitados. E na casa da Portela organizouse a maior rede solidaria de todos os cárceres galegos: unha rede de bolsas que cosían Bernardina Lino, a muller de Faustino, e as súas fillas Teresa e Lola, e que recollían as mulleres de Redondela e Cesantes para lavar a roupa dos presos do Lazareto. E para mandarlles cartas e alimento e agarimo a aqueles homes exhaustos, derrotados, aillados, afastados das súas casas e das súas familias, recluídos naquela “illa dos amores, para a morte confiscada”.

Faustino Otero na casa da Portela
A partir de outubro de 1938, Faustino tamén foi o encargado do abastecemento do Upo Mendi, o barco prisión fondeado na ría, entre o Lazareto e a Portela. Os case mil presos barcos e cántabros que malvivían nas adegas daquela prisión inmunda sobreviviron a aquel horror grazas á solidariedade da casa da Portela e á de moitas familias de Redondela. Coma a de Ernestina Otero, na que lavaban a roupa e recollían comida para os presos e mesmo organizaron unha actuación do coro do barco en Redondela e un xantar na súa honra. http://nondesaesquecemento.blogspot.com.es/2014/12/as-actas-da-dignidade-as-mulleres-da.html
Porque naquel tempo as cantigas eran unha maneira de devolver as atencións, eran coma unha ofrenda de amizade daqueles homes que pagaban con cancións e con caixas e xoguetes tallados en madeira as mostras de xenerosidade:

       Upo Mendi cacharrito arruinado

        que no vales para nada

        Yo paso la vida a flote

        sentado en mi camarote

        sin poderme distraer

        Veo venir a Faustino

        con la comida sin vino

        para poderla tragar...
 
Os homes que sobrevivían na escuridade e na miseria das adegas daquel barco, infestado de pulgas e ratas e piollos, coñeceron a grandeza daquelas xentes honestas e xenerosas, a grandeza daquela casa humilde da Portela na que se concentrou a solidariedade das terras todas de arredor. A casa á que chegaron tamén os falanxistas no verán do 36, Josesito e os seus secuaces, que foron á casa de Faustino buscar as moedas de prata que el se negou a entregar. E foi talvez a partir dese día cando soubo de que lado tiña que estar, cando soubo da inxustiza, dos abusos e do terror co que tería que convivir: as noites da “raposa”, cando sacaban os presos camiño dunha curva e soaban os disparos no escuro, contra Soutoxusto ou a Concheira; as noites das motoras rumbo á Boca da Ría, onde fondeaban os corpos que o mar nunca devolveu.

A partir daquel verán, Faustino da Portela, a súa muller Bernardina Lino, as súas fillas Lola, Teresa, Estrella, Carmela, os seus fillos Faustino, Fernando e Ramón, convertiron a súa casa no epicentro dunha historia de coraxe e solidariedade que enche de luz, coma unha victoria póstuma e definitiva, todos os días de terror, todos os días de infamia a bordo da illa e do Upo Mendi.


Fontes

- Entrevista a Mariló e Rosa Otero, netas de Faustino da Portela (febreiro de 2015)
- Entrevista a Carmela Otero Lino, filla de Faustino e Bernardina (febreiro de 2015)
- Gonzalo Amoedo e Roberto Gil Moure: Redondela, crónica dun tempo pasado, Ediciós do Castro, 2002.

A miña gratitude a María Varela, que me levou até a memoria viva das mulleres da casa da Portela.